جزئی محتوا می‌‌پردازد. این تفاسیر مانند آثار پیشین تنها منتخبی از احادیث نیستند و آنچه بیشتر به بحث ما مربوط می‌‌شود آن است که این مفسران خود اعتبار ویژه‌‌ای یافته‌‌اند و دیگر خودشان را به صِرف نقل احادیث تفسیری از قول امامان مقید نمی‌‌سازند، بلکه غالبا دیدگاه‌‌های خودشان را به شکل صریح و روشن بیان می‌‌کنند.

چگونه می‌‌توان این شکاف وسیع بین این دو رویکرد تفسیری در تشیع امامی را درک کرد؟ شاید پاسخ این سؤال را بتوان در تغییرات درونیِ رخ‌‌داده در این شاخه از تشیع در دوره پس از غیبت، یا به بیان دیگر در دوره حاکمیت آل‌‌بویه، یافت. در این دوره تنها نمایندگان امام (سُفَرا یا وُکَلا) در میان شیعیان امامی فعالیت داشتند و این گروه فاقد یک رهبری دینی قدرتمند بود.^۱ همان گونه که حسین مدرسی در اثر خود با عنوان بحران و تثبیت در دوره شکل‌‌گیری اسلام شیعی به شکل اقناع‌‌کننده‌‌ای نشان داده است،^۲ ازآنجاکه در این دوران هنوز مدت زیادی از امامت امام یازدهم حسن عسکری[[ع]] (د. ۲۶۰/۸۷۳)، آخرین امام حاضر، نگذشته بود همچنان آثار نفوذ او مشهود بود. این کاملا طبیعی است که در نبودِ یک رهبرِ زنده که بر جامعه شیعی اعمال نفوذ کند، عالمان مذهبیِ شیعه برخی از مسئولیت‌‌هایی را که تا آن هنگام منحصرا در اختیار امام بود بر عهده گیرند. بدون در نظر گرفتن تغییراتی که در غیاب امام در تشیع امامی شکل گرفت، ممکن نیست بتوان عقاید و دیدگاه‌‌های مستقل عالمان را که در آثار پدید‌‌آمده در این دوران بازتاب یافته است درک کرد. همان گونه که اشاره کردیم این تغییرِ مهم درون تشیع امامی با افزایش قدرت آل‌‌بویه در اواسط دوره خلافت عباسیان هم‌‌زمان بود و عصری طلایی در تایخ تشیع را پدید آورد. شیعیان که تا آن هنگام به دلیل باورهای اعتقادی خود همواره تحت ستم و آزار قرار داشتند، در دوره آل‌‌بویه رسمیت یافتند؛ به گونه‌‌ای که در سایه آن مجموعه‌‌ای وسیع از آثار شیعی در تمام زمینه‌‌ها شکل گرفت که وجه ممیزه‌‌شان [[از آثار پیشین]] تغییری کلی در طرز نگرش بود. درست تا پیش از غیبت کبرا، تفکر شیعی امامی مجموعه‌‌ای از دیدگاه‌‌های متباعد و حتی متضاد را در خود داشت؛ به گونه‌‌ای که گرایشی متمایل به خردگرایی درست در کنار حدیث‌‌گرایی ـ تفکری که بر

زنجیره راویان ( إسناد) آنها مشاهده کرد. این تفاسیر عمدتاً به شکل بحث پیوسته‌‌ای است که در آن اغلب مؤلف به ابراز عقاید خود و دیدگاه‌‌های ترجیحی خویش پرداخته ‌‌است.

طَبرِسی در مقدمه مبسوط و مفیدی که بر اثر تفسیریِ خود نوشته، ارزیابی جالب توجهی از سنت تفسیری شیعه امامیه در دوره پیشابویه ارائه کرده است. نکته‌‌های دقیق [[این مقدمه]] مؤید درک هوشمندانه او از تغییر قابل ملاحظه‌‌ای است که پس از غیبت امام دوازدهم در آثار شیعیان امامی پدید آمد. وی در این مقدمه توضیح می‌‌دهد که چرا او و طوسی کتاب‌‌های تفسیری‌‌شان را بر اساس متن‌‌های مشابه پیش از خود، یعنی آثار تفسیری دوره پیشابویه، به نگارش درآورده‌‌اند. وی با ستایش از آثار پیشینیان آغاز می‌‌کند ”که تلاش کردند تا اسرار [قرآن] را آشکار کنند... و در این [زمینه] کتاب‌‌های تحسین‌‌برانگیزی را تألیف کردند که در بسیاری از آنها به عمق [دریای تفسیر] وارد شده‌‌اند."^۱ درعین‌‌حال در خلال این تحسین، می‌‌‌‌توان اشاراتی از آنچه وی آن را محدودیت‌‌های سنت تفسیری متقدم می‌‌خوانَد یافت که وی به طور ضمنی به انتقاد از آن می‌‌پردازد:

اصحاب ما [ أصحابُنا] ـ که خدا از آنها راضی باشد ـ تنها وجیزه‌‌هایی [مُختَصَرات] تألیف کرده‌‌اند که در آنها احادیثی را که در این [حوزه] به دست آنان رسیده است، نقل کرده‌‌اند. ایشان به برنمودنِ معانی یا پرده برداشتن از اسرار توجه نکرده‌‌اند. در این میان تنها استثناء، عالم بزرگ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی است که در کتاب خود التبیان... کاری بیش از صِرفِ جمع [احادیث] بدون توضیح و تفسیر آنها انجام داده است. او این گونه نبود که فقط احادیثی را [به شکلی زیبا] بنویسد، بدون آنکه آنها را تحلیل کند ( لم یَقنَع بِتَدوینِها دونَ تَبیینِها وَلا بِتَنمیقِها دونَ تَحقیقِها).^۲

بنابراین بر خلاف آثار نگاشته‌‌شده در سنت تفسیری پیشابویه، سنت تفسیری شیعیان امامی در دوره‌‌های بعد، که نگاشته‌‌های طوسی نمونه‌‌های خوبی از آن هستند ـ و نیز نگاشته‌‌های طَبرِسی که کم‌‌اهمیت‌‌تر از آثار طوسی نیستند ــ به بررسی و مطالعه دقیق و