میراندند آنچه را که ترسیدند آنان را بمیرانَد، و رها کردند از دنیا آنچه را که دانستند به زودى ترکشان خواهد کرد، و [از دنیا] آنچه را که دیگران بسیار شمردند، اندک دیدند و رسیدن به آن را از کف دادن [ِـ آخرت‏] دانستند. با آنچه مردم آشتى کردند، دشمنى ورزیدند و با آنچه مردم [ِـ دنیاپرست] دشمن شدند، آشتى کردند. قرآن به وسیله آنان، دانسته‏ مى‏شود، و آنان‏اند که به کتاب خدا آگاه‏اند. قرآن به وسیله آنان برپا است، و آنان به واسطه کتاب خدا استوارند. بالاتر از آنچه بدان امید دارند، چیزى را شایسته امیدوارى نمى‏بینند، و بالاتر از آنچه از آن مى‏ترسند، چیزى را سزاوار ترس نمى‏دانند.

عبارت «قرآن به وسیله آنان برپا است، و آنان به واسطه کتاب، استوارند»، به نقش اساسىِ روایات در عرصه معرفت دینى اشاره دارد. از مجموع دو حدیثِ یاد شده، به دست می‌آید که در مرحله فهم لطایف، قرآن و حدیث به هم پیوند می‏خورند و ثمر مى‏دهند؛ نه این‏که قرآن بدون حدیث، مبهم باشد و نتوان از آن بهره برد ـ چنان‌که به اخباریان نسبت داده‏اند ـ ؛ بلکه حدیث در استنطاق از قرآن و استنتاج نهایى از آن، به کار می‏آید.

چکیده

 مبانی تفسیری، به معنای پیش‌فرض‏های بنیادین و باورهای برخاسته از بینش، دانش و نگرش مفسّر است.

 تفسیر روایی مانند هر تفسیر دیگری، بر سلسله‏ای از اصول مشترک میان همه مکتب‏ها و گونه‏های تفسیری، بنا شده است، مانند: الهی بودن الفاظ قرآن، تهی بودن آن از تناقض درونی، و مصونیت آن از تحریف.

 در یک دسته‏بندی، مبانی تفسیر روایی به «مبانی صدوری» و «مبانی دلالی» تقسیم ‏شده‏اند.

 مبانی صدوری، ناظر به قالب و شکل ارائه هستند، مانند: الهی و قدسی بودن قرآن و الفاظ آن، نزول و قرائت یگانه آن، مصونیت از تحریف، و انسجام ساختاری و درونی آن.

 مبانی دلالی، بیش‏تر به درونْ مایه و محتوای ریخته شده در قالب قرآن و آیات آن نظر

همچنین، برخی از نافهمی‏ها و اشتباهات مفسّرانِ جدا گشته از ایشان را نیز نشان دادند؛^۱ مفسّرانی که می‏پنداشتند بدون مراجعه به اهل بیت علیه السلام از عهده فهم همه آیات قرآن و همه لایه‏های معناییِ آن بر می‏آیند. روایات فراوان، عالمان به همه لایه‏های معنایی در سرتاسر قرآن را منحصر در اهل بیت می‏دانند که به برخی از آن‌ها ارجاع شد و نمونه‌های دیگری را نیز در درس «تأویل» از نظر گذراندیم. افزون بر این، امام زین العابدین علیه السلام، در باره مراتب قرآن‏شناسى مى‏فرماید:

۰.کتابُ اللّهِ عَلى أربَعَةِ أشیاءَ: عَلَى العِبارَةِ وَالإِشارَةِ وَاللَّطائِفِ وَالحَقائِقِ. فَالعِبارَةُ لِلعَوامِّ، وَالإِشارَةُ لِلخَواصِّ، وَاللَّطائِفُ لِلأَولِیاءِ، وَالحَقائِقُ لِلأَنبِیاءِ.^۲

۰.کتاب خدا بر چهار چیز است: بر عبارت، اشارت، لطایف و حقایق. عبارت، براى عوام است، اشارت براى خواصّ، لطایف براى اولیا، و حقایق براى انبیا.

ویژگی‏های اولیای الهی، در حدیث زیر از امام علی علیه السلام آمده است. این ویژگی‏ها به روشنی، بر اهل بیت پیامبر علیهم السّلام صدق می‏کند.

۰.إنَّ أولِیاءَ اللّهِ هُمُ الَّذینَ نَظَروا إلى باطِنِ الدُّنیا إذا نَظَرَ النّاسُ إلى ظاهِرِها، وَاشتَغَلوا بِآجِلِها إذَا اشتَغَلَ النّاسُ بِعاجِلِها، فَأَماتوا مِنها ما خَشوا أن یُمیتَهُم، وتَرَکوا مِنها ما عَلِموا أنَّهُ سَیترُکُهُم، و رَأَوُا استِکثارَ غَیرِهِم مِنهَا استِقلالًا، و دَرَکَهُم لَها فَوتاً. أعداءُ ما سالَمَ النّاسُ، وسَلمُ ما عادَى النّاسُ. بِهِم عُلِمَ الکتابُ وبِهِ عَلِموا، وبِهِم قامَ الکتابُ وبِهِ قاموا، لا یرَونَ مَرجُوّاً فَوقَ ما یرجونَ، ولا مَخوفاً فَوقَ ما یخافونَ.^۳

۰.اولیاى خدا، آنان‏اند که به باطن دنیا نگریستند، آن گاه که مردم ظاهر آن را دیدند، و به آینده دنیا پرداختند، آن گاه که مردم به امروز آن سرگرم شدند. پس، از دنیا