مَن هؤلاءِ الذینَ أمَرَنا اللّٰهُ بِمَودَّتِهِم؟ قال: «علیٌّ و فاطمةُ و وُلدُهُما».^۱

۰.هنگامی که آیه(بگو: من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست‏داشتن نزدیکانم) نازل شد، پرسیدند: ای رسول خدا! این کسانی که خداوند فرمان به مودّت آنان داده، چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: «علی و فاطمه و فرزندان آن دو».

توسعه تطبیق

تطبیق به صورت متعارف، میان یک مفهوم ذهنی و یک مصداق خارجی صورت می‌گیرد؛ امّا می‌توان آن را توسعه داد. تطبیق توسعه یافته، میان دو مفهوم کلّی و کلّی‌تر صورت می‌گیرد.^۲ در این گونه از تطبیق، سخن از فرد خارجی و مصداق عینی نیست؛ بلکه یک مفهوم کلّی که دارای انواع و اصناف متعدّد است، بر یک نوع و یا یک صنف آن تطبیق داده می‌شود. برای نمونه، کلینی از امام صادق علیه السلام در ذیل آیه (لا خَیرَ فِی کثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ؛ هیچ خیری در بسیاری از گفت‌وگوهای درگوشی آنان نیست، مگر کسی که به صدقه یا نیکوکاری فرمان دهد). چنین نقل کرده است: «یعنی بالمعروف القرض؛ مقصود از نیکوکاری، قرض دادن است».^۳

نمونه‌‌های دیگر، در تطبیق مفهوم مداومت بر نماز در آیه (الَّذینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُون؛ آنان که نمازها را همواره به جا می‌آورند)^۴ بر خواندن نمازهای نافله است، و نیز تطبیق (وَ الَّذینَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُوم؛ و کسانی که در اموالشان، حقّی معیّن است)^۵ بر انفاق و بخشش‌های مستحب غیر از زکات.^۶

است؛امّا مراد و مقصود اصلی آیه، خاص است. پاره‌ای از روایت‏های تفسیری، این مراد اختصاصی را روشن می‏کنند و قرینه‏ای برای عدم عمومیت آیه می‏شوند. برای نمونه،در آیه ولایت آمده است:(إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ؛ ولىِّ شما، تنها خدا و پیامبر او است و کسانى که ایمان آورده‏اند؛ همان کسانى که نماز برپا مى‌دارند و در حال رکوع زکات مى‏دهند).^۱

خداوند متعال در این آیه، صفتی کلّی را برای ولایت بر مسلمانان آورده است؛امّا روایات تفسیری با توجّه به روح آیه و شرط‏های متعدّدی که باید در ولیّ مسلمانان باشد،آن را منحصر به همان کسی کرده‏اند که آیه در حقّش نازل شده است.^۲

افزون بر این، برخی از واژه‏ها در قرآن مفرد آمده‏اند و با آن‏که ناظر به یک شخص هستند، ولی چون به صورت وصف ـ و نه اسم علَم و خاص ـ آمده‏اند، مصداق آن‌ها روشن نیست. پاره دیگری از روایات، مصداق این گونه واژه‌ها را بیان می‌کنند و در دسته روایات تطبیقی قرار می‏گیرند.برای نمونه، به این آیه بنگرید:

۰.(أ فَمَن کانَ عَلى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّهِ وَ یَتلُوهُ شاهِدٌ مِنه....^۳

۰.آیا کسى که از جانب پروردگار خویش، بر حجّتى روشن است و شاهدى از [خویشانِ‏] او نیز پیرو آن است [همچون کسى است که چنین نباشد]؟!).

این آیه، از شاهدی سخن می‏گوید که نامش روشن نیست؛امّا رسول خدا صلی الله علیه و اله امام علی علیه السلام را به عنوان تنها مصداق آیه معرّفی کرده است.^۴

در نمونه‏ای دیگر، ابن عبّاس می‏گوید:

۰.لَمّا نَزَلَت (قُل لا أَسئَلُکم عَلَیهِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِى القُربى‏)^۵ قالوا: یا رسولَ اللّهِ!