روایات غیر ناظر به تبیین قرآن است. ابن ابی حاتم انگیزه و شیوه خود را در مقدّمه کوتاهش چنین بیان کرده است:

۰.گروهی برادران ایمانی‏ از من خواستند که تفسیر قرآن را به اختصار و با صحیح‏ترین سندها و حذف طریق‏ها و شواهد و روایات و سبب نزول سوره‏ها عرضه کنم. همچنین، تنها به تفسیر بپردازم و تفسیر آیات را چنان دنبال کنم که حرفی از قرآن را اگر تفسیری دارد، رها نکنم و آن را بیان کنم. من نیز درخواست آنان را پذیرفتم… هر گاه تفسیری را از پیامبر صلی الله علیه و اله یافتم، آن را از صحابه نیاوردم و اگر تفسیر را نزد صحابه یافتم، در صورتی که همگی هم‏داستان بودند، تفسیر را با صحیح‏ترین سند از ارجمندترین آنان نقل کردم و موافقان آنان را با حذف سند، نام بردم. در صورتی که هم‏رأی نبودند، اختلاف آنان را بیان کردم و برای هر دسته، سند آوردم و موافقان آنان را با حذف سند نام‏ بردم. امّا اگر تفسیر را از هیچ یک از صحابه نیافته باشم، بلکه از تابعیان یافته باشم، در گزارش آرای آنان مانند آنچه در باره صحابه گفتم، عمل کرده‏ام. همچنین در باره اتباع تابعین و اتباع اتباع نیز به همین گونه رفتار کرده‏ام.^۱

این تفسیر، از روایات اسرائیلی مانند قصّه هاروت و ماروت تهی نیست و به برخی از آسیب‏های روش تفسیر رواییِ محض دچار است که در بخش آسیب‌شناسی، به آن‌ها می‌پردازیم.

۳. تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)

دومین کتاب نامور به تفسیر القرآن العظیم، مشهور به تفسیر ابن کثیر، نوشته ابو الفداء، اسماعیل بن عمر بن کثیر، از مفسّران و محدّثان و مورّخان قرن هشتم هجری است. وی در حدود سال ۷۰۰ هجری قمری در یکی از روستاهای بُصریٰ در سوریه کنونی به دنیا آمد و در سال ۷۷۴ ق. از دنیا رفت. کتاب تاریخی البدایة و النهایة از آثار معروف این مؤلّف پرکار

یکی به قلم ابو محمّد، عبد الرحمان بن محمّد بن ادریس، معروف به ابن ابی حاتم رازی (۲۴۰ ـ ۳۲۷ق)^۱ و دیگری به دست ابو الفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (م۷۷۴ق). بر حسب تقدّم تاریخی، ابتدا تفسیر ابن ابی حاتم و سپس تفسیر ابن کثیر را بررسی می‏کنیم.

تفسیر ابن ابی‌حاتم، تفسیری بزرگ و ناظر به همه قرآن بوده؛ امّا همه آن به گونه مستقیم به دست ما نرسیده است. از آیه یازدهم سوره رعد تا آخر سوره حج و از سوره روم تا آخر قرآن، در نسخه‏های تفسیر به دست نیامده و آنچه در این بخش‏ها نشر یافته، حاصل تلاش محقّقان معاصر است که این مطالب را از منابع نقل کننده از ابن ابی حاتم گرد آورده‏اند؛ مانند الدرّ المنثور و فتح الباری.^۲ ابن ابی حاتم مانند بسیاری از مفسّران اهل سنّت، آثار صحابیان و برخی از تابعیان را نیز آورده و از این رو، حجم عظیمی از حدود بیست هزار گزارش این تفسیر، منسوب و متّصل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیست و به همین سبب، به صورت کلّی و همیشگی، قابلیت استناد ندارد.^۳

این اثر، یک تفسیر رواییِ محض است و ابن ابی حاتم جز در برخی موارد نادر، از اظهار نظر و آوردن مطالب غیر روایی خودداری کرده است. یک نقطه قوّت این تفسیر، آوردن روایاتی است که خود شنیده و به گویندگان آن‏ها طریق و دسترس داشته است. از دیگر ویژگی‌های آن، دسته‏بندی نیکو و آسان‌یاب و نیز پیراستن تفسیر روایی از برخی