257
تفسیر روایی جامع (۱)

به معصوم، تفسیر شده‏اند. از این رو، برخی نویسندگان معاصر، این تفسیر را تفسیر روایی  اجتهادی و فراتر از رواییِ محض دانسته‏اند.۱ غفلت از این نکته به هنگام استفاده از متن این تفسیر، می‏تواند زمینه خلط روایات منسوب به معصوم را با سخنان و آرای تفسیریِ نویسنده تفسیر و دیگر مفسّران فراهم آورد.۲

مقدّمه مفصّل این تفسیر نیز مختصّ مباحث علوم قرآنی و شبیه رساله محکم و متشابه منسوب به سیّد مرتضی (یا همان تفسیر نعمانی) است و به احتمال فراوان، با کتاب دیگر علی بن ابراهیم ـ الناسخ و المنسوخ ـ پیوند دارد.

۳. تفسیر العیّاشی

ابو نضر محمّد بن مسعود عیّاشی (م۳۲۰ق)، از بزرگان سمرقند و شرق جهان اسلام در روزگار غیبت صغرا است. وی با تألیف حدود دویست کتاب، از پرکارترین مؤلّفان و محدّثان دوره خود بوده و رجال‏شناسان از او به عظمت یاد کرده و وی را توثیق کرده‏اند.۳ ابن ندیم، نجاشی و شیخ طوسی، بسیاری از کتاب‏های او را نام برده‏اند و هر سه تن، از تفسیر او در صدر فهرست کتاب‏های وی یاد کرده‏اند.۴ افزون بر این، روایات تفسیریِ نقل شده از عیّاشی در کتاب‏های قرن پنجم و ششم، قرینه‏ای بر وجود و رواج این تفسیر از قرن پنجم به بعد است.۵

نسخه موجود از تفسیر عیّاشی با حدود ۲۷۰۰ روایت که ناظر به نیمه نخست قرآن‏اند، بزرگ‏ترین تفسیر روایی متقدّم شیعه به شمار می‏آید و نقل‏های شیخ صدوق (م۳۸۱ق) و

1.ر.ک: مکاتب تفسیری، بابایی: ج۳ ص۱۴ و ۲۵ ـ ۲۸. گفتنی است که ایشان از انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم قمی، دفاع کرده است. همان: ص۲۰ ـ ۲۵.

2.. برای آگاهی از برخی نمونه‏ها، ر.ک: تفسیر القمّی: ج۱ ص۶۱ و ۶۴ و ۷۲ و ۷۴، ج۲ ص۳۵۵ و… .

3.. ر.ک: رجال، النجاشی: ص۳۵۰ ش ۹۴۴؛ الفهرست، طوسی: ص۲۱۲ ش ۶۰۴ ؛ دانش‏نامۀ جهان اسلام: ج۷ ص۷۰۳ «تفسیر العیّاشی»، محمّد کاظم رحمتی؛ فرهنگ کتب حدیثی شیعه: ج۱ ص۲۶۷.

4.. الفهرست، ابن ندیم: ص۲۴۴؛ الرجال، نجاشی: ص۳۵۰ ش ۹۴۴؛ الفهرست، طوسی: ص۲۱۲ ش ۶۰۴.

5.. ر.ک: شواهد التنزیل: ج۱ ص۳۸ و ۱۳۴ و ۱۷۳ و ۱۷۸ و ۱۸۳ و ۱۸۷. نیز ر.ک: ج۲ ص۱۶۰ و ۲۳۳ و ۲۷۰؛ مجمع البیان: ج۱ ص۴۸ و ۷۱ و ۱۶۳ و ۳۸۷ و ۴۰۵.


تفسیر روایی جامع (۱)
256

ابو الجارود ـ تصریح کرده، در کنار داده‏های علم رجال و طبقات، می‏تواند ما را به مآخذ اصلی تفسیر راه‏نمایی کند؛ مآخذ معتبری مانند المحاسن برقی، النوادر احمد بن محمّد بن عیسی، نوادر الحکمةی محمّد بن احمد بن یحیی اشعری و تفاسیری مانند تفسیر فرات کوفی، تفسیر ابو حمزه ثمالی، تفسیر علی بن مهزیار و دیگر کتاب‏ها.

به هر حال، آنچه به نام تفسیر علی بن ابراهیم در دست داریم، جزو تفاسیر روایی است و هرچند ذیل بسیاری از آیات، روایتی نیاورده، امّا ناظر به همه سوره‏ها از ابتدا تا انتهای قرآن است. در این تفسیر، حدود هزار روایت آمده۱ که بسیاری از آن‏ها تأویل و تطبیق و ناظر به فضایل اهل بیت علیهم السّلام یا بدی‏های دشمنان آن‏ها است.

روایات موجود در تفسیر قمی، از نظر سند و محتوا حالت‏های متفاوتی دارند. برخی بدون سند و برخی مسندند. شماری از راویان موجود در اسناد نیز از راویان ثقه و قابل اعتمادند؛۲ امّا شماری از آنان مجهول‌اند۳ و یا تضعیف شده‏اند.۴ محتوای روایات فراوانی از این تفسیر، همسو با فرهنگ شیعی و مقبول یا قابل توجیه می‏نماید؛ امّا برخی روایات با آموزه‏های مسلّم اعتقادی و دیگر معیارها ناسازگار است.۵ ما در بخش آسیب‏شناسی (جلد دوم کتاب حاضر)، به برخی از این احادیث اشاره خواهیم کرد.

در تفسیر دو جلدی موجود، شأن نزول‏ها، قصّه‏های پیامبران و برخی از رخدادهای روزگار صدر اسلام و مباحث فقهی نیز آمده است. گاه آیات و کلمات قرآن نیز بدون استناد

1.. تفسیر القمّی، تحقیق شیخ محمّد الصالحی الاندیمشکی، انتشارات ذوی القربی، قم، چاپ اوّل، ۱۴۲۸ ﻫ ق. شمارگان مسلسل در این تحقیق، ۱۰۸۱ است؛ در حالی که سخنان علی بن ابراهیم نیز شمرده شده است.

2.. همچون نضر بن سوید، عبد اللّٰه بن سنان، صفوان بن یحیی و… .

3.. مانند سعدان بن مسلم، قاسم بن سلیمان، سورة بن کلیب، ایمن بن محرز، سَلَمة بن عطا که همگی ناشناخته‏اند و در تفسیر قمی از آن‏ها حدیث نقل شده است. ر.ک: تفسیر القمّی: ج۱ ص۵۹ و ۶۴ و ۴۰۸، ج۲ ص۴۳۳ و ۴۷۷.

4.. مانند عمرو بن شمر، عبد الرحمان بن کثیر و احمد بن محمّد سیاری. ر.ک: تفسیر القمّی: ج۱ ص۵۵، ج۲ ص۴۰۶ و ۴۳۳. برای آگاهی از وضعیت این روایان، ر.ک: جامع الرواة، اردبیلی: ج۱ ص۶۷ و ۶۲۳ و دیگر کتاب‏های رجالی.

5.. استاد علی اکبر بابایی این دسته‏بندی را با گونه‏های جزئی‏تر و نمونه‏هایی برای هر یک ، ارائه کرده است. ر.ک: تاریخ تفسیر قرآن: ص۴۸۳ ـ ۴۸۵.

  • نام منبع :
    تفسیر روایی جامع (۱)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادی مسعودی
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36204
صفحه از 311
پرینت  ارسال به