مِرارَةَ الدُّنیا لِنَعیمِ الآخِرَةِ غَداً، فَأَنزل اللّهَ: (وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَىٰ)؛^۱ ای فاطمه! بشتاب و تلخیِ دنیا را برای نعمت جاودان در فردای قیامت بچش که خداوند [بر من] چنین نازل کرده است: (و به زودی خدایت به تو چندان عطا کند که راضی شوی)».^۲

این روایت را می‏توان گونه‏ای استشهاد و استناد پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به این آیه از سوره بدانیم. در این صورت، عبارت «فأنزل اللّٰه: و لسوف یُعطیک ربّک فترضى» بخشی از سخن پیامبر صلی الله علیه و اله است و نه راوی. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله برای دلداری به دختر گرامی‏اش، حضرت فاطمه علیها السلام، به این آیه تمسّک جسته و آن را تلاوت فرموده است. مؤیّد این احتمال، نقل طبرسی است. او عبارت پایانی را چنین آورده: «فَقَد أَنزَلَ اللّهُ عَلَیّ: (وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَىٰ)» که دلالت بر نزول پیشین این آیه دارد. از همین رو، طبرسی این گزارش را در تفسیر آیه، در بخش «معنا» و نه بخش «نزول» آورده است.^۳ بر این اساس، دیگر تعارضی باقی نمی‏ماند و نیازی نیست که احتمال دهیم آیه مکرّر است و در دو موقعیت مختلف نازل شده است؛ و یا بگوییم: آیه با همه کوتاهی‏اش، همراه بقیه آیات سوره نازل نشده، بلکه در جریان تدوین قرآن، به آن راه یافته و از این رو، سبب نزولش با آن‏ها متفاوت است.^۴

۴. اختلاف در معیار مکّی و مدنی

معیار تقسیم‏بندی آیات به مکّی و مدنی، نزد برخی بر پایه مکان نزول آیه و نزد بسیاری بر پایه زمان آن است.^۵ این اختلاف اصطلاحی، موجب می‏شود سوره یا آیه‏هایی که پس از هجرت پیامبر به مدینه ولی در مکّه نازل شده‏اند، نزد گروه اوّل، مکّی و نزد گروه دوم، مدنی خوانده شوند. زمینه بروز این اختلاف، رویداد‏هایی است که پس از هجرت، ولی در مکّه اتّفاق افتاد، از جمله: عمره قضای پیامبر صلی الله علیه و اله در سال هفتم هجرت، ماجرای فتح مکّه در سال هشتم و جریان‏های پس از آن، مانند

داشتند. آن‏ها می‏خواستند از پیامبر صلی الله علیه و اله بدگویی کنند که یکی از آن‏ها گفت: «می‏ترسیم که خبر کار ما به محمّد برسد و او با ما در افتد». کسی از میان جمع گفت: «محمّد گوش است (کنایه از این‏که زودباور و خوش‏باور است). برایش قسم می‏خوریم [که کاری نکرده‏ایم] و او می‏پذیرد».^۱

این جا نیز می‏توان احتمال داد که چند تن از منافقان، جداگانه به سخن‌چینی و جاسوسی دست زده بودند و از بزرگ منشی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به این توهّم افتاده بودند که ایشان زودباور است و سخن همگان را باور می‏کند. در این صورت، آیه شریف با بیان صفتی مشترک، به همه افراد و مصداق‏های این معنا اشاره کرده و آن‏ها را نکوهیده است.

۳. جداسازی سبب نزول از تطبیق

برخی از روایت‏ها ناظر به وقایع پیش از نزول آیه و یا مقارن آن هستند. برخی دیگر، رویدادهایی را گزارش می‏کنند که پس از نزول آیه روی داده است، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله یا یکی از اصحاب، آن آیه را در کشاکش واقعه تلاوت کرده و یا بدان استشهاد نموده‌اند. در سال‏های بعد ممکن است این دو دسته گزارش‏ها در باره یک آیه، به هم گره بخورند و بدین سان، یک جا گرد آیند. مفسّر از تعدّد وقایع، اختلاف و تعارض را می‏فهمد؛ امّا در واقع، تعارضی در میان نیست. دو روایت در باره سوره ضحی، یک نمونه خوب و قابل ارائه از این گونه‏اند. طبرسی به نقل از ابن‌ عبّاس روایتی را می‏آورد که وحی پانزده روز بر پیامبر صلی الله علیه و اله فرود نیامد. مشرکان زبان به طعنه گشودند و گفتند: «خدای پیامبر او را وا نهاده و بر وی خشم گرفته است». پیامبر صلی الله علیه و اله از سخن آنان رنجیده خاطر شد. سوره نازل گشت و پیامبر را دلداری داد.

روایتی دیگر که از جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل شده، می‏گوید:

۰.پیامبر خدا صلی الله علیه و اله بر فاطمه علیها السلام در آمد. او به آسیاب کردن مشغول بود و عبایی از پشم شتر به تن داشت. پیامبر به او نگریست و فرمود: «یا فاطِمَةُ تَعجَّلی فَتَجرَّعی