برخی روایات، «شانئ» و دشمن شماتت‏گر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را عاص بن وائل^۱ دانسته و روایتی دیگر، عمرو بن عاص را مصداق نکوهش آیه خوانده است.^۲ می‏دانیم که این دو، پدر و پسرند و از این رو، ممکن است هر دو نفر در مکّه به دشمنی با پیامبر صلی الله علیه و اله بر خاسته باشند و آیه هر دو را ابتر خوانده و آن‏ها را با یک بیان کلّی و آوردن صفتی مشترک، نکوهیده باشد.

نمونه دیگر، در باره این آیه است که با اشاره به منافقان می‏فرماید:

۰.(وَ مِنهُمُ الَّذِینَ یُؤذُونَ النَّبِی وَ یقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُل أُذُنُ خَیرٍ لَکم یُؤمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤمِنُ لِلمُؤمِنِینَ وَ رَحمَةٌ لِلَّذِینَ آَمَنُوا مِنکم وَ الَّذِینَ یُؤذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ.^۳

۰.برخی از ایشان پیامبر را آزار مى‏دهند و مى‏گویند: «او گوش (زودباور) است». بگو: «گوش خوبى به سود شما است، به خدا ایمان دارد و [سخن‏] مؤمنان را باور مى‏کند، و رحمتى برای مؤمنان شما است». و کسانى که پیامبر خدا را آزار مى‏رسانند، عذابى دردناک خواهند داشت‏).

یک روایت به صورت مرسل، از امام صادق علیه السلام نقل می‏کند که آیه در باره عبد اللّٰه بن نُفَیل است. منافقی سخن‌چین که از پیامبر صلی الله علیه و اله بدگویی می‏کرد.^۴

روایتی دیگر از ابن عبّاس، چنین نقل کرده است که فردی به نام نبتل بن حارث، اخبار پیامبر صلی الله علیه و اله را به دوستان منافقش می‏رساند. او از سماحت و بزرگواری پیامبر به اشتباه افتاده بود و تصوّر می‏کرد که سکوت پیامبر صلی الله علیه و اله در برابر سخنان وی، به معنای تأیید و تصدیق او است. او پیامبر را «گوش» ـ یعنی دهان‏بین و زودباور ـ خواند و آیه برای دفع این توهّم نازل شد.^۵

از سُدّی نیز نقل شده که آیه ناظر به اجتماع چند منافق است. او می‏گوید:

۰.میان این منافقان جُلاس بن سوید، و جحش بن حمیر و ودیعة بن ثابت حضور

گزارش کرده؛^۱ امّا همو روایت دیگری نقل کرده است که واقعه را به این شکل گزارش می‏دهد: امام علی علیه السلام برای رفع حاجت خود و خانواده‏اش، یک دینار قرض می‏کند؛ امّا چون مقداد را سوخته از تابش آفتاب داغ مدینه می‏بیند و از حال او و خانواده‏اش آگاه می‏شود، همان دینار را به او می‏بخشد.^۲

حلّ اختلاف در این روایات، به هر دو شیوه سندی و متنی ممکن است. روایات ایثار امام علی علیه السلام از اسناد مقبول و بیش‏تری برخوردار هستند و به یک راوی منحصر نیستند.^۳ در جمع دلالی نیز می‏توان وقوع همه این حوادث را محتمل دانست. تعداد رویداد‏های مشترک در یک امر، پیش از نزول آیه، امری ممکن است و می‏توان گفت: آیه با اشاره و نظر داشتن به همه بخشش‏های ایثارگرانه مهاجران و انصار، نازل شده است. همچنین محتمل است که یکی از این وقایع پیش از نزول آیه اتّفاق افتاده باشد و سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در موارد بعدی، با استشهاد به آیه، آن را بر فرد واقع در ماجرای جدید نیز تطبیق کرده باشند.

۲. افراد متعدّد

گاه روایات متعدّد و مختلفی، سبب نزول آیه خاصّی را کاری و یا تقصیری دانسته‌اند که از چند فرد متفاوت سر زده است. این افراد، مختلف و غیر منطبق بر هم هستند و بدین گونه، اختلاف بدوی و تعارض ظاهری پدید می‏آید. یکی از شیوه‏های پیشنهادی برای جمع میان این روایات، بررسی تکرر واقعیِ آن کار است. به سخن دیگر، می‏توان این احتمال را پی گرفت که چند تن، یک کار و یا کارهایی مانند و مشابه هم انجام داده باشند و آیه ناظر به همه آن‏ها نازل شده است. در این صورت، همه روایات را مانند حالت پیشین، می‏توان درست و تعارض حقیقی را منتفی دانست.

دو نمونه در این جا قابل ارائه است: یک مورد، آیه: (إِنَّ شَانِئَک هُوَ الْأَبْتَرُ) در سوره کوثر است.