این‏که آن را بر من خواند و املا کرد و من آن را به خطّ خود نوشتم. تأویل و تفسیر آن، ناسخ و منسوخ آن و محکم و متشابهِ آن را به من آموخت و از خدا خواست که فهم و حفظ آن را به من بیاموزد. پس از دعای پیامبر صلی الله علیه و اله، هیچ آیه‏ای از کتاب خدا و هیچ دانشی که او بر من املا نمود و من نوشتم، از خاطرم نرفت. هر دانشی را که خدا به او آموخته بود ـ در باره حلال و حرام، امر و نهی، گذشته و آینده و طاعت و معصیت ـ [همه را] به من آموخت و من به خاطر سپردم و حرفی از آن را فراموش نکردم. سپس دست بر سینه من گذاشت و از خدا خواست که قلبم را از علم و فهم و حکمت و نور، آکنده سازد. و من چیزی را فراموش نکردم و حتّی آنچه را ننوشتم نیز، از خاطرم نرفته است».

۲. روایات اهل بیت علیهم السّلام

از مجموع روایات تفسیریِ امامیه، آمار دقیقی در دست نداریم؛ امّا شمار روایات تفسیریِ موجود در جوامع تفسیر روایی مانند البرهان تألیف بحرانی، و نور الثقلین نوشته حُوَیزی، نشان می‏‏دهد که بیش از ده هزار روایت تفسیری و ناظر به قرآن، از اهل بیت علیهم السّلام در دست است. بیش‏ترِ این روایات ـ‏ همانند دیگر روایات شیعی ـ از امام باقر و امام صادق نقل شده است. با وجود این حجم عظیم، نه می‏توانیم و نه روا است که چشم بر این میراث سترگ بپوشیم و به بهانه وجود برخی اخبار ساختگی و یا دیگر آسیب‏های عارض شده، این منابع پرارزش را در فرایند تفسیر دخالت ندهیم؛ به ویژه اگر در نظر آوریم که اهل بیت علیهم السّلام تنها مفسّران راسخ قرآن هستند که فهمشان از قرآن، برگرفته از علم اعطاییِ الهی است^۱ و نه از پیِ قیل و قال‏های مدرسه‏ای و برداشت‏های فردی و یا دریافت‏های ظنّی و متّکی به رأی شخصی.

نا گفته نمانَد که بسی محتمل است بسیاری دیگر از روایات تفسیریِ اهل بیت علیهم السّلام به دست ما نرسیده باشد و یا به این دلیل که مستقیماً ناظر به قرآن نبوده، از دید گردآوران

می‏توان به این دسته افزود. روایات بسیاری نیز در دیگر جوامع تفسیر روایی ـ مانند جامع البیان طبری و البرهان بحرانی ـ نقل شده‏ که تعداد قابل اعتنایی از آن‏ها غیر از روایاتی است که سیوطی گرد آورده است.

بسیاری از روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و اله نیز به دست ما نرسیده؛ چنان‏که در حدیثی از امام باقر علیه السلام به این موضوع اشاره شده است. راوی از آن حضرت می‏پرسد: «آیا رسول خدا صلی الله علیه و اله قرآن را تفسیر نکرد؟». امام می‏فرماید:

۰.بَلی قَد فَسَّرَه لِرجلٍ واحدٍ، و فَسَّرَ للأُمّةِ شأنَ ذلکَ الرَّجلِ و هُو علیُّ بنُ أبی طالبٍ[علیه السلام].^۱

۰.چرا، آن را برای یک مرد تفسیر کرد و منزلت آن مرد را که علی بن ابی طالب علیه السلام باشد، برای امّت تبیین نمود [تا برای اخذ تفسیر، به او رجوع کنند].

بر پایه گزارش سُلیم بن قیس، حضرت علی علیه السلام خود به این امر تصریح کرده است. سلیم می‏گوید:

۰.سَمعتُ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام یقول: «ما نَزَلَت آیةٌ عَلَی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و اله إلّا أقرَأنیها و أملاها عَلَیَّ، وَکَتَبتُها بِخَطّی، و عَلَّمَنی تأویلَها و تفسیرَها، و ناسِخَها و منسوخَها، و مُحکمَها و مُتشابهَها، و دَعا اللّهَ لی أن یُعلِّمَنی فَهمَها و حِفظَها، فما نَسیتُ آیةً مِن کتابِ اللّهِ، و لا عِلماً أملاهُ عَلَیَّ فَکَتَبتُه مُنذُ دعا لی ما دعا، و ما ترکَ شیئاً عَلَّمَهُ اللّهُ تَعالی مِن حلالٍ و لا حرامٍ و لا أمرٍ و لا نَهیٍ کانَ أو یکونُ مِن طاعةٍ أو مَعصیةٍ إلّا عَلَّمَنیهِ و حَفِظتُه فَلَم أنسَ مِنهُ حرَفاً واحِداً، ثُمَّ وَضَع یدَه عَلَی صَدری و دَعا اللّهَ أن یَملأَ قَلبی عِلماً و فَهماً و حِکمةً و نوراً، فَلَم أنسَ شیئاً و لم یَفُتنی شی‏ءٌ لَم أکتُبه».^۲

۰.شنیدم امیر مؤمنان علیه السلام می‏فرماید: «هیچ آیه‏ای بر رسول خدا صلی الله علیه و اله نازل نشد مگر