نمونه نخست. این نمونه در تفسیر آیه (وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا؛ و زمین سنگینی‌هایش را بیرون ریخت)^۱ قابل مشاهده است. تفسیرهاى موجود، «اثقال» را به معناى جواهر و گنج‏هاى زمین و یا مردگان دانسته‏اند. این جواهر یا مردگان، به هنگام دمیدن و نفخ در «صور» و یا پیش از آن، از زمین بیرون ریخته مى‏شوند.^۲ نقطه آغاز تردید، این است که جواهر قیمتی جزئى از زمین بوده یا هستند و معنا ندارد که بخشى از زمین بر آن سنگینى کند. مردگان نیز همانند زندگان، بر پوسته زمین هستند و در برابر حجم و وزن زمین با همه کوه‏ها و اقیانوس‏هایش، سنگینى به حساب نمی‏آیند. افزون بر این، پیش از دفن هم بر روى زمین بوده‌اند و سنگینى خود را داشته‏اند.

مراجعه به کتاب‏هاى تفسیر روایىِ موجود در ذیل آیه مربوط، ما را به روایت حل کننده‏ای نمی‏رساند و مسئله، همچنان باقی می‏ماند. پاسخ سؤال، بر اساس شیوه نو به دست می‏آید. با تمرکز بر معنای کانونیِ «اثقال»، هیئت‏های گوناگون و ترکیب‏هاى معمولى و اصطلاحى و مجازىِ «ثقل» را به کمک رایانه جست و جو می‏کنیم و از معنای کاربردیِ آن در حوزه اندیشه و کلام معصومان علیهم السّلام آگاه می‏شویم؛ با این فرض که محتمل است ایشان این لفظ یا هیئت‏های گوناگونش را با نظر به آنچه از آیه می‏دانند، در سخنان خود به کار برده‏ باشند. در این جست و جو، روایتی ناظر به آیه دوم سوره نساء به دست می‏آید که خوردن مال یتیم را گناه کبیره و «سنگین» دانسته است؛^۳ امّا معناى آیه دوم سوره زلزله را نیز توضیح مى‏دهد و پیوند آن را در درون سوره، با آیه‏هاى پیش و پس مستحکم‏تر مى‏سازد:

۰.عَن أبی عَبدِ اللّهِ، أو عَن أبی الحَسنِ (إِنَّهُ کانَ حُوبًا کبِیرًا)^۴ قالَ: هُوَ مِمّا

همه روایات دیده شوند تا مقصود الهی کشف شود و قانع گردیم.

کوتاه سخن این‌که: بازیابیِ احادیث به شیوه رایج، اگرچه در موارد متعدّدی، کارآمد است؛ امّا لزوماً و همیشه ما را به همه احادیث ناظر به آیه نمى‏رساند. بسی محتمل است که پس از جست و جوی بیش‏تر و به شیوه بهتر، بتوان احادیث بیش‏تری به دست آورد. این احتمال، قابل اعتنا است و نمى‏توان از آن چشم پوشید. نتیجه منطقى این سخن، آن است که با به کارگیری روش پیشین، مطمئن نمی‌شویم که به همه روایات دست یافته‌ایم و نظر پیشوایان دین را به دست آورده‏ایم. اگر بتوان با کاربست شیوه‏ای دیگر، احادیث بیش‏تری یافت، باید این شیوه نو را بر گزید.

۲. شیوه نو: توسعه روایات تفسیری

شیوه نو برای یافتن روایات تفسیری، استفاده از روش پیشین به صورت کامل و نیز اصطیاد روایات تفسیری از دل منابع حدیثی به گونه مستقیم است؛ روایت‏هایی که آن‏ها را با وجود کاربرد روش رایج و جست و جوی کلیدواژه‏ای و یاری گرفتن از نرم‏افزارهای ویژه رایانه‏ای، در تفاسیر روایی و جوامع تفسیری نیافته‏ایم.

دو رکن این شیوه تکامل‏یافته، عبارت‌اند از: جست و جوی لفظیِ همه روایات ناظر به واژه‌های اصلی و موضوع کانونیِ آیه از یک سو، و پیگیری مفاهیم تحلیلی آیه در روایات از سوی دیگر. با یاری رایانه و کاربرد کلیدواژه‏ها، جست و جوی لفظی تا سر حدّ امکان کامل می‏شود؛ امّا یافتن روایات ناظر به مفاهیم تحلیلی آیه، نیاز به مطالعه فراوان روایات و انس با حدیث دارد. مفسّر در این شیوه باید بتواند با تسلّط بر مفاهیم قرآنی و احادیث و منابع و ابواب متناسب آن‏ها، و از پیِ یک کوشش فکری، ارتباط‏های آشکار و نهان میان قرآن و حدیث را بیابد و آن دو را کنار هم بنشاند. دامنه جست و جو در این شیوه، منحصر به جوامع و کتاب‏های تفسیری نیست و همه منابع حدیث و سیره را نیز در بر می‏گیرد. تطبیق عملی این شیوه، تا اندازه‏ای در ضمن دو نمونه ذیل، نشان داده می‏شود. این دو نمونه، کاستیِ روش رایج را نیز بر می‏نماید.