پایهگذاران تفسیر به جامعه اسلامی، کلان و گرانبها بود.
برای آشناییِ بیشتر با تلاشهای صورت گرفته در این عرصه، باید از دانش «تاریخ تفسیر» بهره برد و از این رو، و نیز به سبب تألیف کتاب‌های گسترده در این باره، از تکرار این مباحث خودداری میکنیم و مشتاقان را به کتاب‌های تاریخ تفسیر ارجاع میدهیم.۱
گستره روایات تفسیری
ما در دو بخش، اشارهای کوتاه به گستردگیِ احادیث تفسیریِ پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سپس روایات اهل بیت گرامی آن حضرت میافکنیم.
۱. روایات نبوی
جلال الدین سیوطی نزدیک به ۲۵۰ روایتِ رسیده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را که به گونه مستقیم، ناظر به تفسیر قرآن است، در فصل «مآخذُ التفسیر» در انتهای کتاب بزرگ و مشهور الإتقان آورده و معتقد است که این روایتها جعلی و باطل نیستند.۲ افزون بر این، میتوان وجود صدها روایت نبوی دیگر را حدس زد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به گونه غیر مستقیم، به تبیین آیات الهی و تفصیل احکام و آموزههای قرآن پرداختهاند؛ چراکه آن حضرت رسالت تبیین قرآن را به دوش داشته و گفتار، رفتار و خلق و خوی او، شرحِ نانوشته قرآن کریم است۳ و از این رو، هر بخشی از سیره نبوی را میتوان تفسیر آیهای از قرآن کریم شمرد.
همچنین، بسیاری از روایاتِ سبب نزول را که ناظر به عملکرد پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله هستند،
1.. برای نمونه، ر.ک: تاریخ تفسیر: ج۱؛ مبانی تفسیر روایی: فصل دوم: (تاریخچۀ تفسیر روایی و اهمّیت آن)؛ دانشنامۀ جهان اسلام: ج۷ ص۶۲۸ ـ ۶۳۹.
2.. الإتقان: ج۲ ص۴۷۳. سیوطی در پایان گزارش این روایات مینویسد: «فهذا ما حَضرنی مِنَ التَّفاسیرِ المَرفوعةِ المُصرَّحِ بِرَفعِها، و صَحیحِها و حَسَنِها، ضَعیفِها و مُرسَلِها و مُعضِلِها، و لَم أُعوِّل عَلَى الموضوعاتِ و الأباطیلِ؛ این بود آنچه در دسترس من است از تفاسیری که به رسول خدا صلی الله علیه و اله می‌رسد و به نبوی بودنش تصریح شده، و شامل روایات نبوی صحیح و حسن و ضعیف و مرسل و معضل می‌شود. و من بر روایات ساختگی و باطل تکیه نکردم».
3.. ر.ک: دانشنامۀ جهان اسلام: ج۷ ص۶۳۷ ، مقالۀ «تفسیر مأثور»، محمّد علی مهدوی راد.
