(أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافاً کَثیراً.^۱

۰.آیا در قرآن نمى‏اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن، اختلافی فراوان مى‏یافتند).

اهل بیت علیهم السّلام نیز بر مصدّق و مفسّر بودنِ اجزای قرآن نسبت به هم، تأکید ورزیده‏اند و همان طور که امام على علیه السلام فرموده، قرآن کریم خود، شارح و مبیّن خویش است:

۰.کتابُ اللّهِ تُبصِرونَ بِهِ، و تَنطِقونَ بِهِ، و تَسمَعونَ بِهِ، و ینطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ، و یشهَدُ بَعضُهُ عَلى بَعضٍ.^۲

۰.این، کتاب خدا است که با آن مى‏توانید [حقیقت را] ببینید و با آن، سخن [ِ حق را] بگویید، و به وسیله آن بشنوید. بخشی از قرآن، با بخشی دیگر از آن، ‏گویا می‏شود، و برخى بر برخى دیگر، گواهى مى‏دهد.

امام علی علیه السلام همچنین در جایی دیگر مى‏فرماید:

۰.وَ اللّهُ سُبحانَهُ یقولُ: (ما فَرَّطنَا فِى الکتَبِ مِن شَى‏ءٍ)^۳ و فیهِ تِبیانُ کلِّ شَى‏ءٍ، و ذَکرَ أنَّ الکتابَ یُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضاً و أنه لا اختلافَ فیه، فقال سبحانه: (وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافاً کَثیراً).^۴

۰.خداوند سبحان مى‏فرماید: (ما در قرآن چیزى را فروگذار نکردیم). و در قرآن، بیان هر چیزى هست، و یادآور شده که بخشی از قرآن، تأیید کننده بخشی دیگر از آن است و اختلافی در آن نیست. خدای سبحان فرموده: (و اگر قرآن از نزد کسی جز خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‏یافتند).

برخی از مفسّران بزرگ صدر اسلام نیز چنین دیدگاهی داشته‏اند. ابن کثیر به نقل از سعید بن جبیر از ابن عبّاس چنین آورده که: «القرآنُ یُشبِهُ بعضُهُ بعضاً؛ بخشی از قرآن، به

گام هفتم: شناسایی و گردآوری آیات مرتبط و ناظر

پیش‏تر گفته شد که برای رسیدن از مفهوم متن آیه به مقصود خدای متعال، به گردآوری قرینه‏های متنوّع و متعدّدی نیازمندیم. در درس گذشته و تا کنون، به قرینه‏های پیوسته در دو گونه لفظی و غیر لفظی پرداختیم و در ادامه، به «قرینه‏های لفظیِ ناپیوسته» می‏پردازیم.

قرینه‏های لفظیِ ناپیوسته، همان گونه که از نامشان پیدا است، سخنان دیگری هستند که بیرون از متن اصلی و عبارت مورد پژوهش قرار دارند، امّا با آن مرتبط هستند و بر معنای آن اثر می‏گذارند. در گفت و گوهای متعارف، این قرینه‏ها را در سخن و نوشته‏های همان کسی می‏جوییم که پدیدآورنده همان متن اصلی است.

مهم‏ترین قرائن ناپیوسته لفظی در تبیین قرآن، «آیات مرتبط و ناظر» و «روایات تفسیری» هستند. دسته نخست را در این جا و دسته دوم را در درس بعد و به عنوان گام هشتم، بررسی می‏کنیم.

مفسّر قرآن می‏تواند آیات مرتبط و ناظر را از جایی بسیار دورتر و از دل سوره‏های دیگر بیابد و آن‏ها را در کنار آیه مورد تفسیر خود بنشاند. آیات متناظر و مرتبط، در هر جای دیگر قرآن، قرینه‏های لفظیِ ناپیوسته به شمار می‏آیند و بخشی مهمّ از مجموعه قراین هستند؛ زیرا مجموع قرآن، «یک متن» به شمار می‏رود و از سوی «یک فرد» پدید آمده است. قرآن به عنوان یک «کلِّ به هم پیوسته»، وحدت هدف و انسجام درونی دارد و علی‌رغم نزول تدریجی و پاره پاره در طول بیش از بیست سال، دچار هیچ تناقض و اختلاف درونی نگشته است. قرآن با وجود در بر داشتنِ صدها شبکه معناییِ تو در تو و در هم تنیده، همچنان متنی واحد و کتابی یگانه به شمار می‏رود و دسته‏بندی آن به سوره و آیه، به هیچ روی، آن را به یک متنِ از هم گسیخته تبدیل نکرده است.

بر این پایه، می‏توان بخش‏هایی از قرآن را که ناظر به یکدیگرند، قرینه و مصدّق و مفسّر هم دانست و از این ویژگی، در تبیین آیات سود جُست. قرآن به نبود اختلاف در خود اشاره کرده و فرموده است: