مخاطبان، معنا بیابد. پذیرش وجود این دو لایه، ما را ملزم می‏سازد که در فهم قرآن، تنها به فهم الفاظ آن از آغاز تا پایان بسنده نکنیم و همه قرینه‏ها و حتّی عناصر غیر زبانی ولی مرتبط را نیز بکاویم و بیابیم.

این قرینه‏ها را می‏توان به دو صورت کلان و خرد یافت. شرایط تاریخی، موقعیت جغرافیایی، وضعیت سیاسی و حقوقی، فضای علمی، فرهنگی، اجتماعی و نیز تمدّن و سبک زندگی و حتّی شکل فیزیکیِ ابزار مادّی و بسیاری چیزهای دیگر، به صورت کلان اثرگذارند و به همین گونه هم بررسی می‏شوند.

قرینه‏های مقامیِ خُرد نیز مهم‏اند. حالت‏های شنونده، وضعیت مقام گفت و گو، شخصیت مخاطب و پرسش‏های نهان و آشکار او، همه در فهم کلام مؤثّرند. این قرینه‏ها ممکن است در صورت‏های گوناگونی پدیدار شوند. این گوناگونی در کنار تأثیر شگرف و قابل توجّه آن‏ها بر معنای متن، ما را ملزم می‏کند تا همان گونه که به بافت درونْ زبانی اهمّیت می‏دهیم، به بافت برونْ زبانی نیز توجّه کنیم.

به سخن دیگر، همان گونه که وضعیت شخصی میان گوینده و شنونده، بر دلالت سخن و فهم آن اثر می‏نهد، بستر اجتماعی و تاریخی متن نیز بر و فهم ما از آن اثر دارد.

گفتنی است که با وجود اهمیّت فراوانِ سیاق و تأثیر آن در فهم متن، بسیاری از صحابیان و راویان در پیِ نقل وقایع تاریخی و اجتماعیِ معاصر خویش نبوده‏اند. آنان در دل رویدادها می‏زیستند و توجّه و نظارت آیات را به رخدادهای پیرامون خویش به آسانی می‏فهمیدند؛ امّا لزوماً همه این قرینه‏ها را نقل نکرده‏اند. آنان گاه متوجّه این نکته نبوده‏اند که ممکن است فضای روشن و معیّن نزول یک آیه، در طی چند قرن، به رازی پوشیده و مطلبی مغفول تبدیل شود. اکنون نیز ما به هنگام گزارش حوادث تاریخی و سخنان گویندگان روزگار خویش، معمولاً از نقل نکات جانبی و جزئیات مربوط غفلت می‏کنیم و مانند پیشینیان، بسیاری از نظرهای مقابل، اندیشه‏های موافق و مخالف، پرسش‏ها و دغدغه‏های ذهنیِ روزگار خویش را در نظر نمی‏آوریم؛ شاید به این دلیل که این گونه آگاهی‌ها را بدیهی

که بر دلالت آن اثر می‏گذارد. منظور از سیاق مقامی، همان قرینه‏های پیوسته غیر لفظی است که همراه سخن و نوشته وجود دارند و از این رو، «قرینه‏های حالیه» یا «سیاق حالی» نیز نامیده می‏شوند. قرینه‏های مقامی، برخاسته از فضای گفت و گو هستند و طیف وسیعی را در بر می‏گیرند؛ از حال و هوای مخاطبان گرفته، تا فضای فرهنگی و اجتماعیِ چیره بر گفت و گو و سؤال‏های نهفته ذهنی معاصران. این قرینه‏ها در محیط و هنگام نزول وحی نیز موجود بوده که بخشی از آن‏ها را «اسباب نزول» می‏نامند. سبب نزول آیه، یعنی زمینه‏ای که موجب شده است تا خداوند متعال، وحی را فرو فرستد و حکمی را بیان و مسئله‏ای را طرح یا ردّ و انکار کند و یا حتّی فرمان به کاری دهد و یا از کاری باز دارد.

قرینه‏های لفظی، بیش‏تر به چشم می‏آیند؛ امّا این به معنای اندک بودن یا کم اهمّیت بودن قرینه‏ها و سیاق مقامی نیست. قرینه‏های مقامی چون کم‏تر مورد توجّه هستند و دیریاب‏ترند؛ کم‏تر گزارش شده‏اند. به سخن دیگر، قرینه‏های مقام تخاطب و سیاق گفت و گو، به اندازه اصل سخن مورد توجّه و عنایت نیستند. صحابیان و راویان، تفاوت لحن‏ها، نگاه‏ها، اشاره‏ها و یا سخنان و حوادث مقارن نزول وحی را کم‏تر گزارش کرده‌اند. این در حالی است که آشنایی با این قرینه‏ها و آگاهی از سبب نزول وحی قرآنی، ما را در فهم درست مفهوم آیه یاری می‏دهد و به مقصود گوینده، ره‌نمون می‌گردد.

چرایی کاوش از سیاق مقامی

متن قرآن، یک مجموعه بسته و مستقل از هر گونه وابستگی به بیرون نیست. قرآن نیز، مانند دیگر اسناد تاریخیِ کهن و بر جا مانده، ناظر به حاشیه‏ها و رشته‏های مرتبط با زندگی پیامبر خدا، مسلمانان و دیگر مردمان روزگار خویش است؛ هرچند که پیام‏هایش برای همه بشر و روی سخنش با همه انسان‏ها است. آیات شریف قرآن در خلأ نازل نشده‏اند، بلکه در فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و گاه علمی و در مقام نقد و بحث، فرو فرستاده شده‏اند. این نکته موجب می‏شود که متن از دو لایه درونی و بیرونی برخوردار شود؛ در مفهوم درونی‏اش تابع معانی لغوی و ادبی باشد و در لایه بیرونی، متناسب با فضا و محیط فرهنگی و ذهنی