قرینه‏هایی درونْ متنی و پیوسته به عبارت مورد تبیین، که در پیش و پس آن ذکر شده‏اند.

سیاق متنی در هر کلامی متناسب با عبارت مورد تبیین مشخّص و محدود می‌شود. یک مرز رایج برای تعیین سیاق، وحدت موضوع و هدف در کلمات و جملات هم‌نشین است. وحدت هدف و مقصود، موجب می‏شود که پدیدآورنده متن، کلمات و جملات همسو و همخوان را بر گزیند و آن‏ها را به گونه‏ای کنار هم بنشاند که اجزای سخن، در کل، یک هویت واحد داشته باشند. این همخوانی و هماهنگی، زمینه انسجام درونیِ هر متن گفتاری و نوشتاری را فراهم می‏آورد و مخاطب را بدین سو هدایت می‏کند که فهم خود را از کلمات و عبارت‏های پیشین، برای درک اجزای بعدی به کمک بخواند تا در بند نافهمی و یا کژفهمی گرفتار نیاید.

وحدت موضوع و هدف، همچنین مخاطب را در تعیین حد و مرز نهاییِ کلمات و جملاتی که در فهم او اثرگذارند، یاری می‏دهد و به او می‏فهماند که تا کدامین عبارت عقب بنشیند و یا تا کدامین جمله و کلمه پیش برود تا همه اجزا و قرینه‏های لازم را گرد آورد. پدیدآورنده متن، با توجّه به حضور مطالب پیشین در ذهن مخاطب و با آگاهی از قرینه‏هایی که به تدریج در کلام خود می‏آورد، مخاطب را در یک مسیر واحد، به سوی مقصود اصلی خویش سوق می‏دهد. این، وظیفه مخاطب است که ابتدا و انتهای این مسیر را بیابد و محدوده سیاق را معیّن کند. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، همین کار را انجام داده و بخش‌بندیِ مطالب تفسیریِ خود را متناسب با آیات هم‏نشینی قرار داده است که از نظر خود او، یک سیاق واحد را شکل می‌دهند.

سیاق نزول یا تدوین

می‏دانیم که «نزول آیات» و «تدوین و جای‌گذاری آن‏ها» در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله، دو کار جدا امّا در کنار هم بوده است. بر این پایه، می‏توان تصوّر نمود که شماری از آیات با هم نازل شده‏ باشند، امّا برخی از آن‏ها هرچند به صورت نادر و استثنایی،^۱ به هنگام نگارش و

در دانش نوپای معنا و نشانه‏شناسی نیز سیاق، گستره‏ای وسیع دارد. گستردگیِ مفهوم سیاق نزد معنا‏شناسان، از برشمردن گونه‏های متنوّع و متعدّد سیاق، آشکار می‏شود. ایشان گونه‏هایی متفاوت برای سیاق بر شمرده‏اند، مانند: سیاق کاربردی، سیاق متنی، مقامی و روانی.^۱ آنچه در این میان، بیش‏تر به کار تفسیر قرآن می‏آید، دو سیاق متنی و مقامی است که ما آن‏ها را در دو بخش جداگانه توضیح می‏دهیم.

گفتنی است که سیاق کاربردی نیز گاه مؤثّر است. سیاق کاربردیِ یک عبارت، مجموعه شرایطی است که انجام دادن کار مقصود از عبارت را ممکن می‏کند. کمک خواستن، پرسیدن و تهدید کردن، هر یک شرایط ویژه‏ای برای تحقّق خود دارند. این شرایط می‏توانند ظهور و معنایی متناسب با خود، به کلام بدهند. دو آیه ذیل، نمونه‏هایی نیکو برای بررسی این گونه سیاق هستند:

۰.(... اعمَلُوا مَا شِئتُم إِنَّهُ بِمَا تَعمَلُونَ بَصِیرٌ.^۲

۰.هر چه مى‏خواهید، بکنید؛ که او به آنچه انجام مى‏دهید، بینا است‏).

۰.(ذُق إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الکرِیمُ.^۳

۰.بچش، که تو همان ارجمند بزرگوارى!).

سیاق روانی نیز به معنای حالت‏های روانیِ گوینده ـ مانند خشم و شادی ـ است که در پدیدآوردن متن و فهم معنای آن دخالت دارد.^۴ ما می‏توانیم این سیاق را در باره قرآن، به معنای ایجاد حالتی در سخن بدانیم که از لحن آن، به رخدادهای جانبی و فضای نزول آیه پی می‌بریم.

سیاق متنی

سیاق متنی، عبارت است از: نشانه‏های زبانیِ به کار رفته در کنار هم و در یک سخن؛ یعنی