تفسیر رواییِ جامع

بر پایه آنچه گذشت، هدف نهاییِ تفسیر روایی، رسیدن به معنا و مراد آیات در پرتو دانش قرآنیِ معصومان است؛ امّا این به معنای کنار نهادن دانش‏های ادبی و عقلی و بی‏توجّهی به دیگر دانش‏های سودمند بشری نیست. بر این پایه، تفسیر روایی در پیِ دست‏یابی به یک فهم روایی از قرآن است و در این فرایند، نقشی مهم به روایت می‏دهد، امّا منحصر به آن نیست. بنا بر این، تفسیر روایی باید ضمن استفاده حدّ اکثری از روایات به عنوان مهم‏ترین منبع، نگاهی جامع نیز به همه منابع تفسیری داشته باشد. از این رو، می‏توان چنین تفسیری را «تفسیر رواییِ جامع» نامید.

تفسیر رواییِ جامع با «تفسیر رواییِ محض» تفاوت دارد. در تفسیر رواییِ محض، تنها به گردآوری روایات و چینش آن‏ها در ذیل آیه بسنده می‏شود؛ امّا در تفسیر رواییِ جامع، هم از احادیثِ ناظر به قرآن استفاده می‏شود و هم کوشش ژرف، فراگیر و عالمانه‏ای برای گردآوری همه قرینه‏ها و فهم دقیق و همه‏جانبه آن‏ها به کار می‏رود. مفسّری که شیوه رواییِ جامع را به کار گرفته، با بهره‏گیری از همه منابعِ در دسترس، به درک ظاهر و باطن آیات روی‌ می‏آورد و برای فهم متن و نیل به مقصود قرآن و احادیث ناظر به آن، از اجتهاد عقلی نیز یاری می‏گیرد. از این رو، در روش تفسیر رواییِ جامع، عوامل گوناگونی بر کار مفسّر و نتیجه برآمده از آن اثرگذارند، مانند: «شیوه تعامل با قرآن»، «روش فهم حدیث»، «چگونگی بهره‏گیری از لغت و ادب عربی»، «سیاق متنی» و «قرینه‏های جانبی». درستی و دقّت در کاربرد هر یک از این‏ها، تأثیر مستقیمی در صحّت فهم و تفسیر ما از متن و کام‏یابی در رسیدن به مقصود خداوند متعال دارد.

روش تفسیر رواییِ جامع، مرکّب از دو بخش اساسیِ «فهم حدیث» و «درک قرآن» است. این دو باید به شکل اجتهادی تحقّق یابند تا برآیند نهاییِ آن‏ها، شایسته نام «تفسیر رواییِ جامع» باشد. هر یک از بخش‏های مستقلّ تفسیر روایی ـ یعنی روش فهم قرآن و شیوه فهم حدیث ـ جداگانه پژوهش و عرضه شده‏اند؛^۱ امّا به صورت یک فرایند تلفیقی و نگاهی

می‏توان آن را کهن‏ترین گونه تفسیر قرآن دانست. مفسّر در این نوع تفسیر، برای روشن نمودن مفهوم آیات الهی و مقصود خداوند، از روایاتی استفاده می‏کند که خود، آن‏ها را پذیرفته است. پرداختن به این گونه تفسیری، مبتنی بر این پیش‏فرض است که: احادیثِ ناظر به مفاهیم قرآنی، مهم‏ترین منبع تفسیر قرآن کریم و نزد برخی، تنها منبع آن است.^۱ از نگاه شیعه، احادیث مورد استفاده باید از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و اهل بیت گرامی او نقل شده باشد؛ ولی در نگاه اهل سنّت، این احادیث باید از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و یا با شروط خاصّی، از صحابیان و گاه تابعیان روایت شده باشد.^۲

از دیدگاه این نوشته، «تفسیر روایی» به عنوان یک گونه تفسیری، عبارت است از: بهره‏گیری از سخنان و سیره معصومان علیهم السّلام به عنوان مهم‏ترین منبع در فرایند فهم آیات قرآن؛ خواه این بهره‏گیری به صورت ایجابی باشد و ما را در دست‏یابی به قرینه‏های جانبی و زوایای پیدا و نهان سخن خداوند یاری کند، و خواه صورت سلبی داشته باشد، یعنی برداشت‏های نادرست را رد کند و موانع درک مقصود حقیقیِ خداوند را بزداید؛ و خواه چنان روشن و آشکار باشد که همگان ارتباط روایت را با قرآن به عیان ببینند، و خواه تنها تلمیح و اشاره‏ای گذرا به مفهومی قرآنی کند و فقط شکار کسانی شود که با هر دو ثقلِ بر جای مانده از رسول خدا صلی الله علیه و اله آشنایند.

به سخن دیگر، «تفسیر روایی» در پیِ فهم قرآن از طریق بهره‏گیری از احادیث معصومان است. البته در این مسیر، از فرآورده‏های علمی و دست‏آوردهای مفسّران و عالمان نیز یاری می‏گیرد تا بر غنای خود بیفزاید.