اصطلاحات، رساندن معنایی گسترده در قالب واژه‏هایی اندک است.

برای فهم معنای اصطلاحاهای ساده و ترکیبی، شیوه تقلیدیِ فهم واژگان کارآمد نیست. از این رو، باید شیوه اجتهادیِ فهم واژگان را به کار بگیریم. شیوه اجتهادی افزون بر این‌که معنای تک‌واژه‏ها را روشن می‏کند، قادر است معانی اصطلاحیِ یک واژه یا یک ترکیب‏ اصطلاحی را نیز روشن کند؛ هرچند در تبیین اصطلاح‏های مجازی و استعاری، همیشه کارآمد نیست. گفتنی است که در کنار شیوه اجتهادی و پس از رسیدن به مراحل نهایی آن، استفاده از تفاسیر ادبی مانند الکشّاف زمخشری و یا تفسیر‏های جامع مانند التبیان و مجمع البیان نیز توصیه می‏شود.

توجّه به معنای کاربردیِ ترکیب‌های اصطلاحی مانند: (أَهْل ٱلْکِتَابِ)،^۱ (أَهْل ٱلذِّکْرِ)،^۲ (أَهْل ٱلْبَیْتِ)،^۳ (ذَا ٱلْقُرْبَىٰ)،^۴ (ٱلرُّوحُ ٱلْأَمِینُ)،^۵ (أَصْحَابُ ٱلْیَمِینِ)،^۶ (لِسَانَ صِدْقٍ)^۷ و… نشان‏دهنده تفاوت آشکارشان با معنای حقیقیِ اجزای تشکیل دهنده آن‏ها است؛ تفاوتی که نقش کلیدیِ آن‏ها را در فهم متن نمایان می‏کند.

اصطلاح‏های مجازی

استعاره، کنایه^۸ و برخی از مَجازها و صنایع ادبی را می‌توان گونه خاصّی از اصطلاح

جمله‏سازی آگاه باشیم. امّا گاه ساختار عبارت، ساده نیست. «وجود برخی اصطلاح‏ها در درون متن» و نیز «پیچیدگیِ ترکیب و ساختار نحویِ جمله»، هر کدام می‏توانند فهم متن را مشکل کنند و یا موجب جا به‌ جایی در این دو مرحله شوند. ما در این درس، با بررسی هر دو عامل، راه دست‏یابی به معنای آن‏ها را پیشنهاد می‌دهیم و برای هر یک نمونه‏هایی ارائه می‏کنیم. گفتنی است که برای فهم کامل متن، کشف و درک سیاق نیز لازم است که به آن نیز خواهیم پرداخت.

گام چهارم: اصطلاح‏شناسی

در هر زبان، واژه‏هایی وجود دارند که معنای عمومی و عرفی آن‏ها با معنای کاربردی آن‏ها نزد گروهی خاص، کاملاً متفاوت است. معنای این واژه‌های ساده، نزد عرف خاص، چیزی و نزد عموم مردم چیز دیگری است. برای نمونه، واژه «سیّد» و «آقا» دارای دو معنای عمومی و خاص هستند. افزون بر این وا‌ژه‌های غیر مرکّب که می‌توانیم آن‌ها را اصطلا‌ح‌های ساده بنامیم، ترکیب‏هایی از چند واژه وجود دارند که معنای ترکیب، حاصل جمع معانی اجزا و مفردات آن نیست. برای نمونه، معنای «دست‏فروش» با حاصل جمع معنای «فروش» و «دست» متفاوت است. این‌ها را نیز می‌توان ترکیب‌های اصطلاحی نامید.

برخی از این اصطلاح‏ها بدون جای گرفتن در قالب‏های متداول علم لغت و صرف و نحو، معنای دیگری را افاده می‏کنند که گاه بسیار دیرْیاب است. دشوارتر آن‏که این اصطلاحات، بیش‏تر وضع تعیّنی دارند، نه تعیینی؛ یعنی به مرور زمان، برای معنای خاصّی، نشانه می‏شوند و با کاربرد مکرّر و مستمر، به تدریج به معنایی خاص، اختصاص می‏یابند؛ نه آن‏که از آغاز و به طور مشخّص برای یک معنا وضع و تولید شوند. این بدان معنا است که مرجع روشن و آسان‏یابی برای مراجعه و اطلاع از معانی آن‏ها در دسترس نیست و از این رو، بسیاری از آنچه در کتب لغت آمده، در این عرصه قابل استفاده نیست. این اصطلاحات، بیش‏تر در زبان عمومی و عرفی ساخته و استعمال می‏شوند؛ امّا هر گاه در فرهنگ دینی و قرآنی متولّد شوند، فهم آن‏ها مشکل‏تر است. یکی از علّت‏های کاربرد