181
تفسیر روایی جامع (۱)

اجتهاد نهایی

در تبیین واژگان باید همه این مراحل را بپیماییم: معانی واژگان را یک به یک در همه منابع معتبر لغت و غریب القرآن و غریب الحدیث بکاویم و کاربردهای آن‏ها را در متون کهن ادبی و تاریخی پی‌جویی کنیم و سپس استعمال‏های قرآنی و حدیثیِ آن‏ها را گرد ‏آوریم. ایستگاه پایانی، اجتهاد و اندیشه‌ورزی در مطالبِ گرد‌آمده است. این به معنای توجّه همه‏جانبه به تمام اسناد و اطلاعات جمع‌آوری شده و دقّت در اثرگذاری هر یک از آن‏ها بر یکدیگر و چگونگیِ تعامل درونی و بیرونیِ آن‏ها است. در طیّ این مراحل، همه داشته‏های ذهنی به یاری می‏آیند و از فرآورده‏های ادبی و دانش‏های بشری استفاده می‏شود.

در این شیوه، به آرای لغت‏دانان توجّه می‏شود؛ امّا هیچ یک به تنهایی، مورد اتّکا و استناد نیستند. ما گفته‌های لغت‏شناسان مهم و معتبر را گردآوری می‏کنیم؛ ولی به کمک پژوهش‏های میدانی و دقّت‏های ذهنی، آن‏ها را نقد می‌کنیم و معنای نهایی را انتخاب و یا معنایی دقیق و ظریف‏تر به دست می‏دهیم. مراجعه به کتب لغت، غریب القرآن و غریب الحدیث، و نیز مطالعه دقیق متونِ دربر دارنده واژه مورد پژوهش، دست به دست هم می‏دهند و ما را به رأیی مستقل و مستقیم در باره معنای یک واژه ـ که حاصل کوشش و اجتهاد جمعی است ـ می‏رسانند.

اگر بتوانیم حاصل اجتهاد لغویِ خویش را چکیده و مکتوب کنیم، آن گاه می‏توانیم آن را به بحث و نقد بگذاریم. یکی از روش‏های نقد معنای به دست آمده، جای‌گذاری آن در آیات و روایات مشتمل بر آن واژه است. لازم است معنای آیه و روایت، پذیرفتنی و همسو با سیاق و هماهنگ با آموزه‏های کلّی دین باشد. این محصول نهایی، نقطه شروع ما در تفسیر آیه و تبیین عبارت‏های مشتمل بر آن واژه است.

چکیده

 فهم عمیق واژگانِ به کار رفته در قرآن و روایات تفسیری، نخستین گام در پی بردن به معانیِ نهفته در آیه‏ها و عبارات قرآنی است.

تفسیر روایی جامع (۱)
180

به ذهن می‌رسانَد که با ترجمه آن در برخی کتب لغت، متفاوت است. مشابه این گفت و گو، در تبیین معنای «ربّ العالمین» میان حضرت ابراهیم علیه السلام و بت‌پرستان، در سوره شعرا آمده و یکی از نمونه‏های خوب و مفصّل برای گزاره‏های تفسیری است.۱

دقّت در سخنان اهل بیت علیهم السّلام نیز می‏تواند همین نتیجه را داشته باشد. آنان بیش از هر کس دیگر با زبان عربی و معنای دقیق واژه‏های آن آشنا بوده‏اند. آنان به علم الهی، از نظام هستی و چگونگیِ طبیعت و درون انسان و لایه‏های عمیق و تو در توی آن، آگاه بوده‌اند و به درستی می‏دانسته‏اند که «ربّ» و «صراط» و «غضب» و «ضلال» و «عُجب» و «تقوا» را چه‏سان تفسیر کنند و چگونه معانی قرآنی و وحیانی را با معانی لغوی پیوند زنند. آنان کاربردهای قرآنیِ واژه‏ها را در نظر داشته، از الفاظ مترادف و گاه متضاد، برای تفسیر این معانی و انتقال آن‌ها به مخاطب، استفاده می‏کرده‏اند. این احادیث، گزاره‏های تفسیری و توضیح دهنده معنای اصلی مورد پژوهش‏اند و به دو شکل سلبی و ایجابی عرضه شده‏اند. هر دو شکل این گزاره‏ها، حدود معنایی و مرز و گستره واژه را نشان می‏دهند و به تعیین مفهوم دقیق آن یاری می‏رسانند.

1.. (وَ اتلُ عَلَیهِم نَبَأَ إِبراهیمَ * إِذ قالَ لِأَبیهِ وَ قَومِهِ ما تَعبُدُونَ * قالُوا نَعبُدُ أَصناماً فَنَظَلُّ لَها عاکِفینَ * قالَ هَل یَسمَعُونَکُم إِذ تَدعُونَ *أَو یَنفَعُونَکُم أَو یَضُرُّونَ *قالُوا بَل وَجَدنا آباءَنا کَذلِکَ یَفعَلُونَ * قالَ أَ فَرَأَیتُم ما کُنتُم تَعبُدُونَ * أَنتُم وَ آباؤُکُمُ الأَقدَمُونَ * فَإِنَّهُم عَدُوٌّ لی‏ إِلاَّ رَبَّ العالَمینَ * الَّذی خَلَقَنی‏ فَهُوَ یَهدینِ * وَ الَّذی هُوَ یُطعِمُنی‏ وَ یَسقینِ * وَ إِذا مَرِضتُ فَهُوَ یَشفینِ * وَ الَّذی یُمیتُنی‏ ثُمَّ یُحیینِ * وَ الَّذی أَطمَعُ أَن یَغفِرَ لی‏ خَطیئَتی‏ یَومَ الدِّینِ * رَبِّ هَب لی‏ حُکماً وَ أَلحِقنی‏ بِالصَّالِحینَ * وَ اجعَل لی‏ لِسانَ صِدقٍ فِی الآخِرینَ * وَ اجعَلنی‏ مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعیمِ * وَ اغفِر لِأَبی‏ إِنَّهُ کانَ مِنَ الضَّالِّینَ * وَ لا تُخزِنی‏ یَومَ یُبعَثُونَ؛ و بر آنان گزارش ابراهیم را بخوان. آن گاه که به پدر خود و قومش گفت: «چه مى‏پرستید؟». گفتند: «بت‏هایى را مى‏پرستیم و همواره ملازم آن‏هاییم». گفت: «آیا وقتى دعا مى‏کنید، از شما مى‏شنوند؟ یا به شما سود یا زیان مى‏رسانند؟». گفتند: «نه، بلکه پدران خود را یافتیم که چنین مى‏کردند». گفت: «آیا در آنچه مى‏پرستیده‏اید، شما وپدران پیشین‌تان تأمّل کرده‏اید؟ قطعاً همۀ آن‏ها دشمن من‏اند، جز پروردگار جهانیان؛ همان کس که مرا آفریده و همو راه‏نمایی‏ام مى‏کند. و آن کس که او به من خوراک مى‏دهد و سیرابم مى‏گردانَد. و چون بیمار شوم، او مرا درمان مى‏کند. و آن کس که مرا مى‏میرانَد و سپس زنده‏ام مى‏گردانَد. و آن کس که امید دارم در روز پاداش، گناهم را بر من ببخشاید». پروردگارا! به من دانش عطا کن و مرا به صالحان ملحق فرماى. و براى من در [میان‏] آیندگان آوازۀ نیکو بگذار. و مرا از وارثان بهشتِ پر نعمت گردان. و بر پدرم ببخشای، که او از گم‏راهان بود. و مرا در روزى که [مردم‏] بر انگیخته مى‏شوند، رسوا مکن‏) شعرا: آیۀ ۶۹ ـ ۸۷ .

  • نام منبع :
    تفسیر روایی جامع (۱)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادی مسعودی
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36742
صفحه از 311
پرینت  ارسال به