179
تفسیر روایی جامع (۱)

بهترین منبع برای بررسی این امر، همان کاربردهای این واژه‏ها در متون کهنِ بر جای مانده و متون دینی است. این کاربردها هر گاه وجود داشته باشند، به هنگام پیمودن مراحل اوّلیه و پیگیری واژه در متون، قابل شناسایی‌اند؛ به شرطی که از آن‏ها غفلت نکنیم. برای نمونه، در تبیین واژه «ضلالت»، می‏توان به تضادّ آن با «رشد» در عبارت قرآنی: (قَد تَّبَیَّنَ ٱلرُّشْدُ مِنَ ٱلْغَىِّ)توجّه داشت.

۶. گزاره‏های تفسیری

یکی از بهترین و دقیق‏ترین منابع دینی برای بررسی دقیق واژه‏ها، آیات و احادیثی است که برخی واژه‏ها را تفسیر کرده‏اند. برای نمونه، هنگامی که فرعون از موسی و هارون سؤال می‏کند که پروردگار شما کیست، واژه «ربّ» را به کار می‌برد: (قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَا مُوسیَ).۱ حضرت موسی علیه السلام نیز با همین واژه پاسخ می‏دهد: (قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ‏ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ‏ هَدَی).۲ از این رو، می‏توانیم بگوییم که آیه به فهم معنای «ربّ» یاری می‏دهد و معنایی را

1.. طه: آیۀ ۴۹ .

2.. (گفت: «پروردگار ما کسى است که هر چیزى را خلقتى که درخور او است داده، سپس آن را هدایت فرموده است»). طه: آیۀ ۵۰ .

تفسیر روایی جامع (۱)
178

است؛ زیرا احادیث نیز مانند قرآن، از متون کهن و اصیل ادب عربی و جزو بالاترین متون فصیح و بلیغ آن به شمار می‏آیند.

پاسخ آن است که امکان تغییر کاربرد واژه و تضییق و توسعه معناییِ آن در متون خاص، ایجاب می‏کند که معنای مقصود گوینده یا نویسنده متن روشن شود و این از ره‌گذر کاویدن همه کاربردهای واژه در متون مربوط فراهم می‌شود. ما ناگزیریم همه کاربردهای قرآنی و رواییِ واژه را جست و جو کنیم و با معنای لغوی پیوند بزنیم. یکی از مراحل زمان‌بَر و نفس‏گیر فهم اجتهادی واژه‏ها، یافتن معنای واژه در سراسر قرآن کریم است. باید تمام آیاتِ مشتمل بر واژه مورد نظر و هیئت‏های متعدّد و گوناگون آن، یافته و یک به یک تحلیل شوند. همچنین بازتاب این واژه و مفهوم آن در احادیث ـ که گونه‏ای ترجمان قرآن است ـ نیز باید پی‌جویی شود و در پایان، بر پایه مجموع کاربردها نظر داد.

۵. متضادها

در واژه‏شناسی به شیوه اجتهادی، شناخت واژه‏هایی که با کلمه مورد بررسی متضادّند، نقشی به سزا در فهم آن دارد. این واژه‏ها به مصداق قاعده «تُعرفُ الأشیاء بأضدادها» کلید مهمّی برای فهم یکدیگرند. روز و شب، سیاه و سفید، رحمت و غضب، هدایت و ضلالت، رشد و غیّ، شکر و کفر، و عقل و جهل، مثال‏های روشن این «هم‏فهمی»اند. این فهم متقابل، در محسوساتْ بسیار سریع‏تر و آسان‏تر صورت می‏گیرد. نور، تاریکی را توضیح می‏دهد و بزرگی، کوچکی را نمایان می‏سازد؛ امّا در معانی مجرّد و غیر محسوس، این دست‏یابی مشکل‏تر می‏شود. در این موارد، کاربردهای یکی از دو واژه متضاد، به فهم واژه دیگر کمک می‏کند و استعمال‏های متفاوت آن را توضیح می‏دهد و ما را با معنای اصلی و حقیقیِ آن آشنا می‏سازد.۱

1.. نمونۀ مشهور، واژۀ «جهل» است که در قرآن کریم و احادیث شریف، فراوان نکوهش شده است. از زمان‏های دور، این واژه مورد استشهاد حدیث‏شناسان بوده و زبان‏شناسان امروزی نیز بدان توجّه کرده‏اند. کاربردهای گوناگون و گستردۀ جهل، حدیث‏پژوهان را وا داشت تا با این واژه، برخورد ساده و سطحی نکنند. به‏ویژه آن‏که برخی از کاربردهای آن با معنای «ندانستن»، سازگار نبود؛ کاربردهایی ناظر به اعمال انسان و عملکرد (( نادرست و نسنجیدۀ او در موقعیت‏های گوناگون که نشان می‏داد جهل، معنایی وسیع‏تر و حتّی متفاوت با «ندانستن» دارد.برای مثال، در قرآن کریم استهزای دیگران (سورۀ بقره: آیۀ ۶۷)، گرفتار آمدن در فتنۀ زنان شهوت‏پرست (سورۀ یوسف: آیۀ ۳۳)، و در احادیث، خندیدن بدون تعجّب، خواب صبحِ بدون شب زنده‏داری، رغبت به چیزهای ناشدنی، و بی ‏آمادگی به کاری دست زدن، همه از مصادیق و معانی «جهل» شمرده شده‏ است، در حالی که «نداشتن دانش» و در آن‏ها به چشم نمی‏آید. آنچه در این میان به بازشناسی معنای جهل کمک می‌کند، کاربرد هم‏زمان آن با دو واژۀ «عقل» و «علم» در احادیث است؛ کاربردی که از تضادّ این دو با هم حکایت می‌کند و به خوبی بر معنای دقیق جهل، پرتو می‏افکند. این معنا، همان حالتی است که در میان اعراب عصر جاهلی به چشم می‏آید و به شخصیت بی‏وقاری اشاره دارد که از سرِ تندخویی و بی‏پروایی، با اندک انگیختگی، تسلّط بر نفس را از کف می‏دهد و بی‏باکانه و بدون دوراندیشی، دست به عمل می‏زند و هوس مهارنشدنی‏اش را فرو می‏نشانَد. محدّثان بزرگی همانند کلینی نیز معنایی این‏چنین را در احادیث یافته‏اند که «جهل» را نه در مقابل «علم»، بلکه در مقابل «عقل» مطرح کرده‏اند. کلینی حدیث بزرگ «جنود عقل و جهل» را که به روشنی تضادّ این دو مفهوم را نشان می‏دهد، در «کتاب العقل و الجهل» نقل کرده و احادیث فراوان دیگری نیز در آن جا آورده است که همگی بر تضادّ جهل با عقل، دلالت دارند.

  • نام منبع :
    تفسیر روایی جامع (۱)
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادی مسعودی
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36118
صفحه از 311
پرینت  ارسال به