نقل شده‏اند و به فهم معنای واژه کمک می‏کنند. دو دسته از منابع در این عرصه، غنی هستند: یکی کتاب‏های لغت و ادب عربی، و دیگری، تفاسیر کهن شیعه و اهل سنّت مانند الکشّاف، التبیان و مجمع البیان. بسیاری از این کاربرد‏ها، در مراجعه به کتب لغت و تفسیر به دست می‏آید.

نمونه مشهور مراجعه به کاربردها برای فهم معنای واژه، سخن ابن عبّاس در باره معنای «فطرت» است. او دیرْ زمانی در فهم معنای فطرت و آیه (فَاطِرِ ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلْأَرْضِ)^۱ می‏اندیشیده و تفاوت آن را با «خالق» می‏کاویده است. تا این‌که نزاع دو عرب را بر سرِ تصاحب چاهی می‏بیند و چون می‏شنود که یکی از آن دو می‏گوید: «أنا فطرتُها وأنا ابتدأتُ حَفرَها»، می‏فهمد که «فَطَرَ»، یعنی خلقت ابتدایی، بدیعانه و بدون زمینه یا مادّه اوّلیه.^۲ ابن عبّاس این شیوه را به دیگران نیز توصیه ‏کرده و آنان را به مراجعه به اشعار عرب، تشویق ‏نموده و گفته است: «هر گاه معنای واژه و یا ترکیبی از قرآن بر شما پوشیده ماند، آن را در شعر بجویید که دیوان عرب، اشعار او است».^۳

۴. متون دینی

تلاش برای یافتنِ معنای واژه و مرتبطات و متضاد‏های آن، نباید به کتاب‏های لغت و متون ادبی و کهن منحصر شود؛ بلکه باید کاربردهای واژه در درون متون دینی و به ویژه خود قرآن نیز به دست آید. شاید گفته شود: نیازی به ذکر جداگانه متون دینی و از جمله قرآن نیست؛ زیرا قرآن اگرچه متنی نازل شده و آسمانی است، امّا جامه زبان عربی به تن نموده و خود یک متن کهن و ادب عربی ـ هرچند معتبرترینِ آن‏ها ـ به شمار می‌رود. از این رو، می‏تواند در همان دسته متون کهن و اصیل جای گیرد. این گفته در باره متون حدیثی نیز قابل تصوّر

نهادن این کاربردها، ما را به همان نتیجه‏ای می‏رسانَد که یک لغت‏دان کهن را به معنای لغت می‏رسانْد. عالم لغت‌دان، در دوره تدوین کتب اصلی لغت نیز، واژه را در عرصه زندگی و نیز شعر و ادب معاصر خویش می‏کاوید و با کنار هم نهادن استعمالات آن، به معنای مشترک و نهفته در دل لغت می‏رسید.^۱ به سخن دیگر، متون کهن، به شرط درستی و اعتبار، می‏توانند جانشین استعمال شفاهی و مستقیم عرب شوند.^۲

ما می‏توانیم با یافتن متون اصیل و کهن ادبی که واژه مورد نظر را به کار برده‏اند، به گونه مستقیم و بدون واسطه‏گریِ لغویان، به معنای نهفته در بطن واژه برسیم. وجود معجم‏های لفظی به صورت مکتوب و نیز پردازش‏های رایانه‏ای، این امکان را در روزگار ما فراهم آورده است تا در فرصتی اندک، انبوهی از کاربردهای یک واژه و هم‏خانواده‏های آن را بیابیم و معنای اصلی و مشترک آن‏ها را استخراج کنیم.

به عبارت دیگر، باید از مسیر گردآوری کاربردها، به معنای وضع شده یا مفهوم لغت در عصر نزول قرآن و صدور حدیث برسیم تا بتوانیم متن را همان‏ گونه که منظور گوینده بوده است، در یابیم و فهمی همانند فهمِ مخاطبان بیابیم. این، همان دست‏یابی به گوهر معنایی و به اصطلاح امروزین، «هسته معنایی» است؛ معنایی که چون جانی واحد، در پیکر هر یک از کاربردهای گونه‌گون آن مادّه جریان دارد.

این پیگیری، در دایره شعر و ادبْ خلاصه نمی‏شود و استعمالات عرفیِ صحیح و کهن را نیز در بر می‏گیرد. این کاربردها در لابه‌لای متون باقی‌مانده از صدر اسلام و قرون نخستین