حوزه‏های معناییِ مرتبط و آیات مشتمل بر این دو واژه و بلکه آیات ناظر به مرتبطات مفهومی آن دو، مانند «رشد» و «غیّ» گردآوری و دسته‏بندی شود. همچنین نیاز است که چندین آیه و سیاق متعدّد را در یک نسبت‌سنجی دقیق، به هم ارتباط دهیم تا بتوانیم ادّعا کنیم که به آموزه قرآنی در باره مفهوم و گونه‏شناسی هدایت و ضلالت دست یافته‏ایم. این همان زیربنای شیوه تفسیر موضوعیِ قرآن بر پایه یافتن و معناشناسی آیه‏های وابسته و پیوسته به هم است.

به طور خلاصه، «واحد معنایی» از یک واژه شروع می‏شود و به صورت یک ترکیبِ دو یا سه کلمه‏ای، بخش معناداری از یک آیه، یک آیه مستقل و یا چند آیه مرتبط در یک سیاق، نمود می‏یابد؛ و گاه در یک نظام کلانِ معنایی و به شکل تبیین موضوعی، به اوج می‏رسد. هر یک از این اهداف تحقیق، می‏تواند بر حجم و اندازه پژوهش ما و یا حتّی شیوه آن اثر بگذارد. ناگفته نمانَد که برای آغاز کار، قطعه‏بندی واژه‏ای، نقطه شروع مناسب‏تری است.

گام دوم: تشخیص مفهوم کانونی

پژوهشگر قرآنی مانند هر پژوهشگر دیگر می‏داند که در پیِ چه چیزی است. او اگر به شیوه تفسیر موضوعی پژوهش می‏کند، سؤال خود را همواره در ذهن دارد و انتظار خود را از متن آیه می‏داند. او چه در پیِ گردآوری آیات در باره یک موضوع خاص و درونْ متنی باشد و چه به دنبال یافتن پاسخ پرسش بیرونیِ خود از متن قرآن، در هر صورت، انتظار خود را از متن می‏شناسد و محور پژوهش خود را گم نمی‏کند. در هر حال، همین پرسش ذهنی است که رشته پژوهش را در دست او نگاه می‏دارد؛ امّا در تفسیر ترتیبی و به ویژه در سوره‏های طولانی، این رشته در دست مفسّر نیست.

مفسّر در شیوه ترتیبی، به دنبال متن حرکت می‏کند، امّا نمی‏داند که متن به کدامین سو می‏رود و در کجا فرود می‏آید؟ کی و کجا دو باره از جای بر می‏خیزد و اوج می‏گیرد؟ متن در کجا پایان می‏پذیرد و از کجا دو باره آغاز می‏شود؟ در کدامین قطعه و بر چه چیزی تأکید می‏ورزد و از کنار چه موضوعی با نیم نگاهی می‏گذرد؟ این ابهامات است که مفسّر تفسیر ترتیبی را وا می‏دارد تا پژوهشِ متنْ محور خود را بر اساس اجزای قابل انفکاک متن،

آیات ۱۲۱ تا ۱۲۹ سوره آل عمران و آیه نهم تا دوازدهم سوره انفال دارد؛ زیرا مفهومی خاص و ناظر به یک واقعه تاریخی در صدر اسلام است که در همین چند آیه مطرح شده است. این در حالی است که پی بردن به مفهوم عمیق «تقوا» ـ به معنای یک مفهوم عامّ ارزشی در سراسر قرآن، و نه یک واژه ساده ـ نیازمند گردآوری ده‏ها آیه مرتبط با تقوا است.

مفسّران بزرگ قرآن به این مهم توجّه داشته‏اند و کم و بیش، آن را به انجام رسانده‏اند. علامه طباطبایی( در تفسیر المیزان، آیات هر سوره را به چند دسته آیاتِ هم‌سیاق که وحدت موضوع و هدف دارند، تقسیم نموده و بحثِ تفسیریِ خود را بر هر یک از این دسته‌ها پی نهاده است. ایشان هر دسته از آیات هم‌سیاق را محور بحث قرار داده و به گردآوری آیات و احادیث مرتبط و دیگر قرینه‏ها پرداخته است. در این شیوه، واحد معنایی مفسّر، نه یک واژه، و نه یک آیه است، بلکه یک «سیاق واحد» است که از چند آیه هم‌نشین و پیاپی بر آمده است.

گفتنی است که استفاده از سیاق، منحصر به آیات کوتاه نیست و بسی محتمل است که حتّی آیه‏ای به بلندی آیه مربوط به دین و قرض،^۱ نیاز به بررسیِ هم‌زمان آیات مجاور داشته باشد. همچنین امکان دارد یک آیه به تنهایی، یک پیام مستقل و قابل فهم داشته باشد و نیازی به بررسی سیاق و ارتباطش با آیه‏های پس و پیش آن نباشد. گاه نیز در یک آیه، به ویژه آیه‌های طولانی، چند پیام مطرح شده است که هر کدام را باید جداگانه بررسی کرد^۲ و چه بسا عبارتی در دلِ یک آیه، جمله معترضه و خارج از سیاق آیه باشد، مانند عبارت (إِنَّمَا یُرِیدُ ٱللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا)^۳ و عبارت (ٱلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ... دِینًا).^۴

در ادامه همین روند و در یک پژوهش گسترده‌تر، کار را باید توسعه داد. برای نمونه، فهم سنّت الهی در هدایت و ضلالت، افزون بر واژه‏شناسی دقیق هدایت و ضلالت، نیازمند آن است که همه