تلاش‏های مستمرّ و به کار بردنِ معیارهای نقد محتوایی، بسیاری از روایات مجعول را نمایان کرد و مانع راه‌یابی آن‏ها به مجموعه‏های حدیثی شیعه شد. بر این پایه، روایات واقعی و ارزشمند، بسیار پرشمار‏تر از روایات ساختگی و تحریف‌شده هستند.

اکنون نیز می‏توانیم با در دست داشتن معیارهای محتواییِ نقد حدیث، بدون واهمه، با احادیث ضعیف السند تعامل داشته باشیم و از آن‏ها بهره‏مند شویم. تنها کافی است با به کارگیریِ این معیارها، مانع از راه‏یابیِ روایات نادرست به فرایند تفسیر شویم. بر این پایه و با تعامل پویا و درست، می‏توان گاه از مضمون مقبول و ظرفیت‏های مثبت برخی روایات که سندشان ضعیف و مشتمل بر اشخاص ناشناخته هستند، بهره برد؛ بی آن‌که نیازمند اثبات صدور روایت و وثاقت سند باشیم.

روش تعامل با روایات تفسیری ضعیف

شناخت شیوه و مراحل تعامل با احادیث تفسیریِ ضعیف السند، نقش مهمّی در بهره‏گیری از آن‏ها دارد. ما ابتدا روش پیشنهادی خود را ارائه می‏کنیم و سپس در درس بعد، به فواید بهره‏گیری از این گونه روایات اشاره خواهیم کرد.

۱. انکار نکردن

بعد از روشن شدن ماهیّت روایات ضعیف السند و پی بردن به این‏که این روایات به لحاظ واقع، اعم از درست و نادرست و صادرشده و ساختگی هستند، به این نتیجه می‏رسیم که نمی‏توان همه روایات ضعیف را تکذیب کرد یا به گونه کلّی و دسته جمعی کنار نهاد؛ زیرا به اجمال می‏دانیم که دسته‏ای از آن‏ها، روایاتی ارزشمند و واقعی هستند و ناآگاهی ما از واقع، آنان را متّصف به عنوان «ضعیف السند» کرده است. شاید به همین دلیل است که ائمّه علیهم السّلام در روایات متعدّدی، از تکذیب و ردّ روایاتی که ساختگی بودنشان معلوم نیست، نهی کرده‏اند. برای نمونه، ابو عبیده حذّاء نقل می‏کند که امام باقر علیه السلام فرمود:

۰.وَ اللّهِ إنّ أحَبَّ أصحابی إلیَّ أورَعُهُم و أَفقَهُهُم و أَکتَمَهُم لِحَدیثِنا، و إنَّ أسوَأَهُم

تفسیری از این نظر، مشابه احادیث فقهی نیستند. آن‏ها در موارد معتنابه، نقش راه‏نمایی به محتوای آیه را دارند و مفسّر نکته‌بین می‏تواند با برگرفتن مضمون آن‏ها، به درون آیه راه یابد و با کشف معنای آیه در دل یک نظام هماهنگ قرآنی، به صحّت مضمون حدیث پی‏ ببرد.

به سخن دیگر، روایت تفسیری در بسیاری از موارد، قرینه صحّتش را خود می‏آورد؛ به شرط آن‏که معنایی که از آیه ارائه می‏کند، ظاهر آیه به شمار بیاید؛ با سیاق متنیِ آیه هماهنگ باشد و به گونه‏ای، اطمینان به معنای بیان شده از آیه را در پی داشته باشد.

شاید گفته شود: درست است که بسیاری از روایات ضعیف السند جعلی نیستند، امّا احادیث ساختگی نیز در میان آن‏ها وجود دارد. بر این پایه، اگر سند حدیث را بررسی نکنیم و ضعیف‏ها را کنار ننهیم، ممکن است روایات جعلی نیز به گردونه پژوهش در آیند و این به معنای مخلوط کردن موادّ پژوهشیِ معتبر و نامعتبر با یکدیگر است.

در پاسخ می‏گوییم: اوّلاً، روایات صحیح السند نیز ممکن است جعلی باشند. بدین گونه که جاعل، متن و سند را با هم ساخته باشد؛ اگرچه این گونه جعل به دلیل دشواری قبولاندن آن به راویان و جای دادنش در کتاب‏های معتبر، نادر است. از این رو، اگر نتیجه احتمال جعل، کنار نهادن هر حدیث مشکوکی باشد، باید از بیم احادیث جعلی، هیچ حدیثی را به عرصه تحقیق در نیاوریم.

ثانیاً، تعداد روایات ساختگی فراوان نیست. روایات متعدّدی در میان روایات ضعیف وجود دارند که واقعاً از معصومان علیهم السّلام صادر شده‏اند و تنها به این سبب ضعیف خوانده شده‌اند که راویانِ آن‌ها ناشناخته‌اند.

پیش‌تر گفته‏ایم که تلاش راویان عالم و بزرگی مانند یونس بن عبد الرحمان در پالایش حدیث و عرضه آن بر امامان علیهم السّلام، و کوشش و دقّت محدّثان در اخذ و نقد حدیث، تعداد روایات ساختگیِ باقی‌مانده در میراث حدیثی را دست کم در میان شیعه کاهش داد.^۱ این