مشکل ندارد؛ امّا انطباق آن‏ها با کتاب موجود، مورد تردید است. به احتمال فراوان، کسی دیگر مانند علی بن حاتم قزوینی، کتاب موجود را با استفاده از تفسیر قمى و برخی تفاسیر و افزوده‏های دیگر، تدوین کرده است.

 اصل تفسیر عیّاشى، از سده پنجم به بعد رواج داشته است؛ ولى به طریق وِجاده، به فردی ناشناخته رسیده که اسناد روایات را به هنگام نسخه‏برداری، حذف کرده است. با این حال، نسخه موجود، مقبول محدّثان و مفسّران متأخّر واقع شده است.

 فرات کوفی، از عالمان ناشناخته است. تفسیر او، در قرن پنجم تا حدودی شناخته شده بوده، امّا نسخه‏های در دسترس ما، متعلّق به قرن دهم به بعد است. بسیارى از اسناد این کتاب، ضعیف و مرسل است.

 تفسیر حِبَری، یکی از کهن‏ترین کتاب‏های ناظر به تأویل آیات قرآن در باره امام علی علیه السلام است. این کتاب میان زیدیه مشهور بوده است.

پرسش و پژوهش

۱. نظر مخالف و موافقِ دو تن از محدّثان و رجال‏شناسان را در باره تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام، به صورت خلاصه ارائه کنید.

۲. دست کم سه روایت در تفسیر قمی را که از تفاسیر دیگر نقل شده‏اند، بیابید و آن‏ها را در مأخذی دیگر پیگیری کنید.

۳. دو روایت در تفسیر قمی بیاید که از نظر سند و متن، با روایت مشابه خود در کتاب‏های دیگر، تفاوت داشته باشند.

۴. نظر آقا بزرگ تهرانی را در باره تفسیر قمی، با نظر آیت اللّٰه شبیری زنجانی مقایسه کنید.

۵. ویژگی‏های منحصر به فرد تفسیر عیّاشی در میان تفاسیر رواییِ متقدّم شیعه چیست؟

۶. با مراجعه به تفسیر حبری، تعداد و نسبت روایاتی را که دارای سند غیر شیعی‏اند، معیّن کنید.

متقدّم شیعه معرّفی نشده و تنها در بیان طریق به کتب دیگر راویان، در فهرست نجاشی و شیخ طوسی از او نام برده شده است.^۱ این در حالی است که حافظ صارم الدین نام او را در کتاب طبقات الزیدیة آورده و در باره وی گفته است: «لم یَطعن فیه أحد و هو ثقة علامة؛ هیچ کس طعنی به وی نزده و او مورد اعتماد و دانشمند است».^۲ حاکم نیشابوری نیز سندی را که در بر دارنده او است، صحیح دانسته است.^۳ بر این پایه، می‏توان او را مانند بیش‌تر استادان و شاگردانش، از زیدیه و نزد آنان شخصیتی شناخته‏شده دانست. همچنین با توجّه به عدم توثیق قابل اعتماد او و افراد واقع در طریق نقل کتاب، تنها آن دسته از روایات کتاب قابل استناد و احتجاج هستند که در منابع معتبر نقل شده و یا قرینه‏های اطمینان‌آور همراهی‌شان کند. از آن جا که این کتاب بیش‏تر تأویل است تا تفسیر، به همین توضیحات، بسنده می‏شود.

چکیده

 مقصود از منابع متقدّم، کتاب‏های تفسیر روایی کهن و مشهور است که مؤلّفان آن‏ها، در عصر حضور امامان و یا نزدیک به ایشان می‏زیسته‏اند.

 مهم‏ترین تفاسیر رواییِ متقدّم شیعه عبارت‏اند از: تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام، تفسیر قمی، تفسیر عیّاشی، و تفسیر فرات کوفی و تفسیر حبری که دو تفسیر اخیر رویکرد تأویلی دارند.

 تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام در روزگار شیخ صدوق، شناخته‏شده بوده و از این نظر، مشکل جدّی ندارد؛ امّا مؤلّف کتاب ناشناخته است و اسناد درون کتاب، اعتبار لازم را ندارند.

 روایات تفسیری علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، از نظر وصول به نسل‏های پس از او،