بر خلاف شخصیت فرات کوفی، تفسیرش در قرن پنجم، تا حدودی شناختهشده بوده و حاکم حَسَکانی (م۴۹۰ق) گاه از تفسیر او،۱ و در موارد فراوان از خود او، حدیث نقل کرده است.۲ محمّد بن علی شجری (م۴۴۵ق) نیز چندین حدیث از فرات بن ابراهیم نقل کرده است.۳ نسخههای در دسترس فراواناند،۴ امّا همه به قرن دهم و پس از آن تعلّق دارند.۵ از این رو، شاهد بیش از پانصد سال فاصله میان این نسخهها و نُسخ کهن آن هستیم. با این حال، محدّثان بزرگ متأخّر مانند شیخ حرّ عاملی و علامه مجلسی، در جوامع حدیثی خود از آن نقل کردهاند.۶ علامه مجلسی مطالبی نیز حاکی از اعتمادش به این تفسیر نوشته است.۷
مشکل دیگر که در تفسیر فرات به چشم میآید، ضعف بسیاری از اسناد آن است. حدود هشتاد درصد اسناد آن، منقطع۸ ـ یعنی با حذف واسطهها و با عبارت: «قال فلانٌ معنعناً» ـ و تعداد قابل توجّهی از آنها مشتمل بر افراد تضعیفشدهای مانند عُبید بن کثیر و جعفر بن محمّد فزاری است.۹
مجموع این دو ضعف، ما را ناگزیر میسازد که روایات تفسیری و تأویلیِ تفسیر فرات را ضعیف بشماریم، هرچند این به معنای کنار نهادن همه آن نیست؛ زیرا بخشی از احادیث
1.. شواهد التنزیل: ج۱ ص۵۶ ، ج۲ ص۲۰۸.
2.. همان: ج۱ ص۵۶ و ۷۸ و ۱۵۱ و ۱۸۳ و ۲۰۸ و ۲۶۷ و ۳۳۶ و موارد فراوان دیگر. گفتنی است که در بسیاری از این موارد، حاکم حسکانی به گونۀ مستقیم، از فرات بن ابراهیم نقل حدیث میکند که به احتمال فراوان، از کتاب تفسیر او است، و گاهی هم با سند نقل میکند که در مواردی همان سند و حدیث موجود در تفسیر فرات است.
3.. فضل زیارة الحسین علیه السلام، شجری: ص۴۶ ح۲۲ ص۴۹ ح۲۶ ص۵۰ ح۲۷ ص۶۱ ح۴۲ ص۶۴ ح۴۶ و… .
4.ر.ک: الذریعة: ج۴ ص۲۹۹.
5.. ر.ک: تفسیر فرات، تحقیق محمّد الکاظم: مقدّمۀ محقّق ص۱۹.
6.. ر.ک: وسائل الشیعة: ج۹ ص۳۹۴ ح۷، ج۱۰ ص۴۴۶ ح۱۳، ج۱۷ ص۱۴۸ ح۸ ، ج۲۷ ص۶۱ و ۷۶ و ۱۸۷ و ۲۰۲ و…؛ بحار الأنوار: ج۶ ص۱۶۲ و ۱۹۴، ج۷ ص۱۱۲ و ۱۲۸ و ۱۹۴ و ۲۰۰ و ۲۰۳ و موارد فراوان دیگر.
7.. ر.ک: بحار الأنوار: ج۱ ص۳۷.
8.. تفسیر فرات، بازشناسی میراث کهن شیعه، مریم قبادی: ص۲۱۸.
9.. برای نمونه، ر.ک: تفسیر فرات: ص۱۰۰ ـ ۱۰۳ و ۸۰ ـ ۹۰. گفتنی است که بیش از صد مورد نقل فرات از جعفر بن محمّد فزاری شمارش شده است.
