باشند. در صورتی فروتر، دست کم نیاز به دو گروه عالم مرتبط با هم داریم: مفسّران آشنا به مسائل و دانش‏های روز، و دانشمندان پی‌جوی حلّ مسائل از دل قرآن. اگر این دو دسته پدید آیند و در کنار هم قرار گیرند یا هر دو گونه دانش تفسیر و علم روز در درون برخی عالمان گرد بیاید، می‏توان امید داشت که شاهد ارائه راه حل‏های عمیق و گسترده قرآنی برای حلّ مسائل بشری باشیم.

امّا این همه، وظیفه امروز ما را سبک نمی‏کند. ما می‏توانیم در فرجام تفسیر رواییِ جامع، با بیرون کشیدن برخی پیام‏ها و نمایه‏ها از دل قرآن، راه را برای چنین گفت و گویی باز کنیم؛ گفت و گویی برخاسته از کوشش‏های ذهنی و با تمرکز کامل بر معنای هر آیه از یک سو، و اندیشیدن به سؤال‏های امروز بشر از سوی دیگر. این تلاش سخت، می‏تواند ما را به دریافتی نو و بدیع برساند که از ره‏گذرِ توانا دیدن آیات قرآن در حلّ موضوعات بشری حاصل می‏آید و در نتیجه آن، فلان آیه را ناظر به فلان موضوع و پاسخ‏گوی فلان پرسش خواهیم دید.

به سخن دیگر، دقّت در مقصود هر قطعه از صدر و ذیل آیه و هر عبارت کوچک و بزرگ آیه و متناظر کردن آن با مسائل همیشگی یا نوپدید جامعه بشری، می‏تواند ما را به برداشت‏هایی نو از آیه برساند که به ذهن مفسّران پیشین نرسیده؛ به این دلیل ‏که سؤال آن در عرصه زندگی و یا ذهن آن‏ها نبوده است.

گفتنی است که استخراج پیام از متن، گاه با نگرش انعکاسی به متن است و گاه انتزاعی. در نگرش انعکاسی، به مفاهیم بازتابیده از متن نظر می‏شود، بی آن‏که به ژرف‏نگری‏های ریز و ظریف ذهنی روی بیاوریم. برای نمونه، فرمان به استعاذه از زنان افسونگر، یعنی (ٱلنَّفَّاثَاتِ فِی ٱلْعُقَدِ)،^۱ می‏تواند ناظر به خطر یا فراوانیِ چشم‌گیر زنان ساحر، دست کم در عصر نزول سوره باشد.

امّا در پیام‏های انتزاعی، به گفته‏های نهفته و حتّی ناگفته‏های متن گوش می‏سپاریم و با

هرچند سخن بلند و دقیق امام علی علیه السلام را در تقسیم چهارگانه ایشان از یاد نمی‏بریم.^۱

فرجام کار: تفسیر عصری

برقرار کردن پیوند میان قرآن و پرسش‏های بشری، کاری سترگ و لازم و یکی از اهداف تفسیر است. ما بر این باوریم که قرآن هیچ گاه کهنه نمی‏شود و همیشه نو و تازه است.^۲ اثبات این ادّعا در عمل، به پیوند میان قرآن و عصر امروز می‏انجامد و برای رسیدن به این دست‏آورد بزرگ، نیازمندیم که تناظر و نگاه مشترکی به مسائل امروز بشر ایجاد کنیم. اگر بخواهیم دست کم برخی از پرسش‏های اساسی را در عرصه اقتصاد، فرهنگ، سیاست، هنر و… با استناد به قرآن پاسخ دهیم، باید از گفت و گوی متقابل و گام به گامِ قرآن پژوهان و دانشمندان هر علم استقبال کنیم و از تعرّض‏ها و تعارض‏ها نهراسیم. این گفت و گوی پله پله می‏تواند سؤال‏های نوی را در برابر متن مورد تفسیر قرار دهد، آن را به سخن در آورد و به اصطلاح، از آن استنطاق کند. البتّه در این گفت و گوی علمی نیز نیازمند دست‌گیری و راه‏نمایی اهل بیت علیهم السّلام هستیم و به تعبیر امام علی علیه السلام:

۰.ذَلِکَ القُرآنُ فَاستَنطِقُوهُ وَ لَن یَنطِقَ لَکُم. أُخبِرُکُم عَنهُ إِنَّ فِیهِ عِلمَ مَا مَضَی وَ عِلمَ مَا یَأتِی إِلَی یَومِ القِیَامَةِ وَ حُکمَ مَا بَینَکُم وَ بَیَانَ مَا أَصبَحتُم فِیهِ تَختَلِفُونَ. فَلَو سَأَلتُمُونِی عَنهُ لَعَلَّمتُکُم.^۳

۰.این قرآن است، از آن بخواهید با شما سخن بگوید و هرگز با شما سخن نخواهد گفت. من از آن باخبرتان می‌کنم. علم گذشته و آینده تا روز قیامت در آن است و نیز حکم میان شما و بیان آنچه در آن اختلاف کرده‌اید. اگر از من در باره‌اش می‌پرسیدید، آگاهتان می‌کردم.

پیمودن این راه بلند، در گروی پیدایش عالمانی است که بر هر دو حوزه علمی مسلّط