خلاصه این‏که: شیوه رایج جست و جوی روایات تفسیرى، کامل نیست و براى رسیدن به تفسیر رواییِ جامع، نمی‏توان به روایات گردآمده پیرامون یک آیه بسنده کرد؛ بلکه باید مفاهیم اصلى آیه را نیز در روایات پى گرفت و همه سخنان پیشوایان را در باره آن‏ها فراهم کرد. حدّ این جست و جو، مأیوس شدن از یافتن حدیث جدید است. شیوه پیشنهادی، بر این اصل استوار است که همه گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السّلام بازتابی از مفاهیم قرآنىِ جای گرفته در روح و جان آنان است.

چکیده

 یکی از مهم‏ترین قرینه‏های لفظیِ ناپیوسته قرآن، روایات تفسیری معصومان علیهم السّلام است؛ زیرا آنان علمشان را از پدیدآورنده و آورنده قرآن، بر گرفته‏اند و از سوی او مأموریت تبیین کلامش را دارند.

 برای رسیدن به نظر نهاییِ دین، کنار هم نهادن دو ثقل معرفتیِ «قرآن» و «عترت» ضروری است.

 شیوه رایج گردآوری روایات تفسیری، عبارت است از: مراجعه به جوامع تفسیر روایی و جست و جوی لفظی رایانه‏ای به کمک کلیدواژه‏های گزیده شده.

 شیوه رایج، روایاتی را به دست می‌دهد که به گونه لفظی و صریح، ناظر به آیات هستند؛ امّا همه روایاتِ کارآمد در تبیین آیه را به دست نمی‏دهد. همچنین موجب می‏شود در موارد فراوان، روایاتی که به یک آیه نظر مستقیم دارند ولی با آیه‏ای دیگر، ارتباط کم‏تری دارند، تنها ذیل همان آیه نخست بیایند.

 با توجّه به کاستیِ‏ شیوه رایج، رأی و دیدگاه مستند به روایات گرد آمده با این شیوه، تفسیر نهایی شمرده نمی‌شود.

 برای اطمینان از گردآوری تمام روایات مرتبط و ناظر به آیه، افزون بر به‏کارگیری شیوه رایج، باید با تمرکز بر موضوع کانونیِ آیه، به جست و جوی لفظی و موضوعیِ همه روایات مرتبط در همه منابع حدیثی پرداخت و با تحلیل مفهومیِ آیه و تسلّط کامل بر احادیث، روایات غیر صریح را نیز گرد آورد.



روایی ذیل سوره «ناس» آمده است ـ روایات مربوط به «شرّ» و «حسد» و حتّى روایات مربوط به «سِحر» نیز باید گردآوری و بررسى شوند.

روایات سحر، یک نمونه دیگر براى آن است که نشان دهیم منظور از مفاهیم اساسى آیه، فقط الفاظِ به کار رفته در آن نیست؛ زیرا هیچ یک از مشتقّات «سحر» در آیه‏هاى سوره فلق به کار نرفته، امّا مفهوم (النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَد)^۱ نزد ائمّه علیهم السّلام بازتاب داشته و آنان از این مفهوم، با الفاظ مربوط به «سحر» یاد کرده‏اند. روایات مربوط به سحر، از جهت دیگر نیز لازم است دیده شود تا دیدگاه ائمّه علیهم السّلام در باره یکى از سبب نزول‏هاى گفته شده براى آیه دانسته شود؛ زیرا بیش‏تر مفسّران اهل سنّت، نزول آیه را براى رفع سحر یهود از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله مى‏دانند، که مورد مخالفت ائمّه علیهم السّلام و به تبع آنان، مفسّران شیعه قرار گرفته است.

جالب توجّه این‌که برخى از مفسّران پیشین نیز در برخى موارد، به این روش نزدیک شده‏اند و از این رو، ما مى‏توانیم شیوه خود را شیوه‏اى آزموده شده هم بدانیم. در سوره فلق، حویزى، روایات «حسد» را در تفسیر نور الثقلین آورده است که هر چند روایات تفسیرى نیستند و بیش‏تر به نکوهش حسد می‌پردازند؛ اما خطر حسد و وجه لزوم استعاذه از آن را روشن مى‏کنند.^۲

کار علامه مجلسى در بحار الأنوار را نیز مى‏توان مصداق ابتداییِ این شیوه دانست. او آیات مربوط به هر موضوع را در آغاز باب مى‏آورد و سپس روایات مربوط به آن موضوع را در همان باب جاى مى‏دهد. مجلسی از این ره‌گذر، یک «تفسیر موضوعى ـ روایى» به دست مى‏دهد که اگر آن را از بحار الأنوار جدا کنیم، خود یک تفسیر روایى به شمار می‏آید.

شایان توجّه است که علاّمه مجلسى رایانه و معجم‏هاى امروزى را در دسترس نداشته و تنها با اتّکا به حافظه قوی، تسلّط شگفت‏انگیزش بر احادیث، و نیز یاری برخی همکاران ‏توانسته آیات و روایات مرتبط را گرد آورد و آن‏ها را در کنار هم جاى دهد.