گام پنجم: ساختار‏شناسی (ترکیب)

پس از واژه‏‏شناسی و تبیین اصطلاح‏ها در صورت وجود در متن، به مرحله‏ فهم ساختار عبارت و ترکیب کلّی جمله می‏رسیم. در این مرحله، دانش نحو به یاری گرفته می‏شود تا نقش کلمه در جمله، روشن شود و به مفهوم عبارت، پی ببریم. در این مرحله با دشواری خاصّی رو به‏ رو نیستیم؛ امّا گاه نقش کلمه و یا مرجع ضمیر، به سبب ترکیب‏های متعدّد و محتمل و گوناگون، برای ما مبهم می‏مانَد و معنای مجموعیِ عبارت روشن نمی‏شود. در این میان، با یاری قواعد علم نحو و ادب عربی، تعداد احتمالات ابتدایی را تا سر حدّ امکان کاهش می‏دهیم و هر آنچه را با دستور زبان عربی ناسازگار است، کنار می‏نهیم و آنچه را مخالف فصاحت و بلاغت ویژه قرآن است، نادیده می‏انگاریم.

در این مرحله، بهتر است به تفسیرهای ادبی یا جامع قرآن مانند: مجمع البیان، المیزان، الکشّاف، و التحریر و التنویر نیز مراجعه کنیم تا یافته‏های خود را استوار و قابل اعتماد سازیم.

در ساختارشناسی، گاه نیازمند کشف سیاق و مراجعه به آیات هم‌نشین نیز هستیم. با کشف و تبیین سیاق سخن و توجّه به آیات پس و پیش عبارت مورد تفسیر، می‏توانیم جهت کلّیِ سخن را در یابیم و از این طریق، به تعیین یا ترجیح یکی از احتمالات معنایی کمک کنیم. ما از این نکته در بخش بعد سخن خواهیم گفت.

گاه نیز لازم می‏شود با مراجعه به کتاب‏های نحو عربی، مانند مغنی اللبیب ابن ‏هشام (م۷۶۱ق) و شرح الکافیة‌ی رضی (م۶۸۶ق)، به اجتهاد و داوری در آرا و اقوال روی بیاوریم.

نمونه‏ها

عبارت‏ها و آیات متعدّد در قرآن، قابلیت ترکیب‏های گوناگون را دارند. عربی‏دانان و مفسّران قرآن این احتمالات معنایی را کشف و بررسی کرده‏اند و در این میان، گاه سیاق و گاه قرینه‏ای بیرونی و روایات تفسیری را نیز به یاری گرفته‌‏اند. ما در این جا به سه نمونه اشاره

به شمار آورد. این اصطلاح‏های خاص، مایه شیرینی زبان و زیبایی آن هستند؛ امّا وجود آن‏ها در کلام، موجب می‏شود تا معنای ترکیب را نتوانیم از کنار هم نهادن معنای یک یک کلمات در یابیم. به واقع، تعبیراتِ مجازی نیز همان پیچیدگی و مشکل فهم ترکیب‏های اصطلاحی را دارند و افزون بر آن، در پسْ زمینه خود، تخیّلی ظریف و شاعرانه را نیز به همراه دارند. ما برای فهم این گونه ترکیب‏ها، نیاز به راه‏یابی به این تخیّل ذهنی و تحلیل مفهومی آن داریم. از این رو، تبیین برخی از ترکیب‏های مجازی و استعاری، نیاز به آشنایی با نگرش گوینده و نویسنده و چگونگی درک او از هستی دارد. ما برای فهم برخی از اصطلاح‏های مجازی و استعاریِ قرآن هم به شناخت دیدگاه قرآن در باره هستی و انسان نیاز داریم. باید چگونگی تعامل قرآن را با فرهنگ معاصرش بشناسیم و از فرهنگ زبانیِ آن و نیز اعراب هم‏عصرش مطّلع باشیم.

نمونه‏های کاربرد زبان مجازی، در قرآن نیز به چشم می‏آید. قرآن به عنوان بلیغ‏ترین متن عربی و ادبی، نیز این زیبایی‏های زبانی و معنایی را در بر دارد؛ زیبایی‏های خیره کننده‏ای که جان‏ها را مسحور اعجاز خود می‏کند. نمونه‏هایی پرشمارتر نیز در سخنان پیشوایان دینی ما به عنوان ترجمان قرآن، به چشم می‏آید. این کارکرد زبانی، گاه به دلیل رعایت ادب و عفّت زبان است، مانند: (لا تَمَسّوهُنَّ)^۱ و گاه بازتابنده معانی رفیع و تراوش‌یافته از مبدأ آسمانی‏اند که در قالب الفاظی معمولی و خشک و بی‏جان، نمی‏گنجند، مانند: (سِدْرَةِ ٱلْمُنتَهَىٰ).^۲

فاصله فراوان میان ما و این معانی والا، اقتضا می‏کند که قرآن و اهل بیت علیهم السّلام از مجاز و استعاره استفاده کنند. این دو ثقل گران‏بها برای نزدیک نمودن انسان به حقیقت و ملکوت هستی، غیبِ نادیده و نامحسوس را به دنیای حاضرِ محسوس تشبیه می‏کنند و این ماییم که باید از ره‌گذر همین تشبیه، به حقیقت ره ببریم و دیده‏ها را دلیل بر نادیده‏ها بگیریم و می‏دانیم که تشبیه، جانْ‏مایه استعاره است و استعاره، پرکاربردترین مجاز شمرده می‌شود.^۳