به طور کامل و درست پیموده شود و آن گاه در یک بازنگری مجموعی، حاصل هر یک با دیگری در آمیخته شود و به صورت محصول نهایی عرضه گردد. در این روش می‏توانیم شاهد پیوندی تکامل‌یافته میان تفسیر اجتهادی و تفسیر روایی باشیم؛ تفسیری که منبع اصلی آن روایات است، امّا به منابع دیگر نیز اعتنایی درخور دارد. همچنین هیچ یک از داشته‏های نخستین، حتّی روایات تفسیری را بدون تحلیل و نقد، به فرایند تفسیر در نمی‏آورد. بر این پایه، می‏توانیم تفسیری به دست دهیم که اجتهادی، جامع و مبتنی بر روایات باشد.

از آن جا که در باره شیوه فهم حدیث، آثاری مستقل نوشته و عرضه شده^۱ و مجموعه دانش‏نامه قرآن و حدیث به عنوان یک نمونه بارز این شیوه، تدوین و در دسترس علاقه‏مندان قرار گرفته است، در این جا به اجمال، شیوه فهم قرآن و روش تفسیر روایی را ارائه می‏کنیم و به هنگام توضیح هر مرحله، نقش حدیث را در آن نشان می‏دهیم.

فرایند اجمالی

برای آشنایی با روش تفسیر روایی و پی بردن به مراحل آن، ابتدا به شکل کلّی و اجمالی، مراحل تفسیر رواییِ جامع را نام می‏بریم و سپس هر یک را توضیح می‏دهیم.

۱. قطعه‏بندی منطقیِ متن مورد تفسیر، متناسب با هدف مفسّر؛

۲. تشخیص اوّلیه مفهوم کانونی در میان قطعه‏های معنایی، برای تمرکز تحقیق روی قطعه اصلی متن؛

۳. واژه‏شناسیِ مفردات آیه، به ویژه واژه‏های اصلی؛

۴. اصطلاح‌شناسی، به ویژه اصطلاح‌های مجازی؛

۵. ساختارشناسیِ آیه و فهم ترکیب نحوی و بیانیِ آیه؛

۶. سیاق‏شناسیِ متنی و مقامی، با تکیه بر روایات سبب نزول و اطلاعات تاریخی و محیطیِ مرتبط؛

می‏شود ـ، به شکل شفّاف و روشن دیده نمی‏شود. در تفسیر روایی متداول، اهتمام اصلی مفسّر متوجّه گردآوری روایاتی است که از نگاه او، ناظر به آیه و مرتبط با آن شمرده می‌شوند. مفسّر، به جوامع روایی و تفسیری مراجعه می‏کند و با گردآوری، دسته‏بندی و چینش روایاتِ گرد آمده، تفسیر خود را از قرآن ارائه می‏دهد و یا زمینه آن را فراهم می‌کند. این شیوه، در انتهای کار، مجموعه‏ای از روایاتِ به هم پیوسته و ناظر به آیات شریف قرآن را گرد می‏آورد و در بهترین حالت، می‏تواند کتابی شبیه جوامع تفسیر روایی پیشین مانند البرهان یا با ‏اندکی تحلیل و تفسیر مانند کنز الدقائق را باز تولید کند. امّا این، هدف ما نیست.

بر پایه آنچه در آغاز کتاب و در تعریف تفسیر رواییِ جامع گذشت، ما به شیوه‏ای می‏اندیشیم که بتواند روایات تفسیری را در درون یک طرح جامع و به عنوان یک منبع مهمّ تفسیری، در دل یک یک مراحل تفسیر وارد کند. این مهم، نیازمند تصحیح نگرش به روایات تفسیری و نیز طرّاحی روشی نو برای تفسیر روایی است. در این روش جدید، تفسیر روایی به مفهوم واقعی خود، شبیه‏تر می‏شود و می‏تواند ما را به تفسیر و تبیین اهل بیت علیهم السّلام از قرآن نزدیک کند و در جاهای بسیار، نقطه اتّکای ما در استناد برداشت‏های تفسیری‏مان به معصومان علیهم السّلام باشد.

نیاز مهمّ دیگر این روش، برقراری تعاملی دو سویه و نظام‏مند میان قرآن و حدیث است؛ تعامل و تناظری مستمر و گام به گام، میان مفهوم و مقصود آیات شریف قرآن و مدلول و مراد احادیث ناظر به آن. ما نیاز داریم که ابتدا مفاد ظاهری آیات را به شکل اجتهادی بررسی کنیم و در پیِ آن، به دنبال سخنانی از معصومان برویم که به صراحت و یا اشارت، مفهومی را از یک یا چند آیه بر نموده‏اند.

به سخن دیگر، ما باید آیات و روایات مرتبط با هم را در دو دسته، جداگانه گردآوری و بررسی کنیم. آن گاه، معنای درونیِ هر دسته را بکاویم و سپس حاصل هر دو را در یک فرایند منطقی و چند مرحله‏ای، در کنار هم بنشانیم و پژوهش خود را بر برآیند مجموع این دو بنا کنیم. این بدان معنا است که باید هر کدام از دو فرایند فهم قرآن و سیر فهم حدیث،