قلتُ لأبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام: جُعِلتُ فِداکَ! إنَّ الرَّجلَ لیَأتینا مِن قِبَلِک فیُخبِرُنا عَنکَ بالعَظیمِ مِنَ الأَمرِ فَیَضیقُ بِذلکَ صُدُورُنا حَتّى نُکذّبَهُ. قال: فقال أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام: «ألیسَ عَنّی یُحَدِّثُکُم؟». قال: قلتُ: بَلى. قال: «فَیقولُ للّیلِ إنّه نهارٌ، وللنّهارِ إنّه لیلٌ؟!». قال: فقلتُ له: لا. قال: فقال: «رُدَّه إلینا؛ فإنَّکَ إن کَذَّبتَ فإنّما تُکذّبُنا».^۱

۰.به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت گردم! [گاه] مردی از سوی شما نزد ما می‏آید و از زبان شما مطلب سنگینی می‌گوید که [تحمّلش دشوار است و از ناباوری] سینه ما تنگ می‏گردد تا جایی که تکذیبش می‏کنیم». امام فرمود: «مگر از جانب من با شما سخن نمی‏گوید؟». گفتم: چرا. فرمود: «آیا به شب می‏گوید روز است و به روز می‏گوید شب است؟!». گفتم: نه. فرمود: «آن سخن را به ما بر گردانید؛ چراکه اگر تکذیب کردی، ما را تکذیب کرده‏ای».

گفتنی است که این برخورد منطقی، راه را برای گام‏های بعدی می‏گشاید. در مرحله بعد نشان می‏دهیم که این توقّف و درنگ نخستین، گاه به یافتن سندی صحیح برای روایت ضعیف می‏انجامد و مسئله را به گونه اساسی و کلّی، دگرگون می‏کند.

۲. تخریج و تقویت سندی

مقصود ما از تخریج، مأخذیابی و یافتن روایت با سند معتبر یا متن بهتر و کامل‏تر است. امروزه این کار، به آسانی از طریق جست‏وجو‏های رایانه‏ای و نرم‏افزارهای حدیثی امکان‏پذیر است. با این شیوه می‌توانیم به روایت در منبعی معتبر و با سندی قوی، دست یابیم و آن را به آسانی در چرخه پژوهش جای دهیم.

برای نمونه، از روایت عیّاشی ذیل آیه (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ)^۲ یاد می‏کنیم. عیّاشی روایتی را به صورت مرسل از زراره و حمران، از امام باقر و امام صادق و با متن زیر آورده است:

عِندی حالاً و أمقَتَهُم إذا سَمِعَ الحَدیثَ یُنسَبُ إلینا و یُروى عَنّا فَلَم یَقبَلهُ، اشمَأزَّ مِنهُ و جَحَدَهُ و کَفَّرَ مَن دانَ بِه و هو لا یَدری لَعلَّ الحَدیثَ مِن عِندِنا خَرَجَ، و إلینا أسنِدَ، فَیکونُ بِذلکَ خارجاً مِن وَلایَتِنا.^۱

۰.به خدا سوگند، محبوب‏ترین یارانم نزد من، کسی است که باتقواترین و دین‏شناس‏ترینِ آنان باشد و بیش از دیگران در پوشیده داشتن حدیث ما [از مخالفان و کم‌خردان] بکوشد. و بدترین و منفورترین آنان نزد من [کسی است که] هر گاه حدیثِ منسوب به ما و منقول از ما را شنید، نپذیرد و از آن بدش آید و انکارش کند و کسی را که بدان باور دارد، تکفیر کند؛ در حالی که او چه می‏داند، شاید آن حدیث از ما صادر شده و [به درستی] به ما منسوب شده باشد. پس او به سبب این کار، از ولایت ما خارج می‏گردد.

در روایتی دیگر می‏خوانیم:

۰.... عَن أبی بَصیرٍ عَن أحَدِهِما عَلَیهِما السَّلامُ قالَ: «لا تُکذِّبوا بِحَدیثٍ آتاکم مُرجِئیٌّ وَلا قَدَرِیٌّ وَلا خارِجیٌّ نَسَبَهُ إلینا. فَإنَّکم لا تَدرونَ لَعَلَّهُ شَئٌ مِنَ الحَقِّ فَتُکذِّبوا اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ فَوقَ عَرشِهِ».^۲

۰.ابو بصیر از امام باقر یا امام صادق علیهما السلامنقل می‏کند که فرمود: «حدیثی را که یکی از مرجئه یا قَدَریه یا خوارج به ما نسبت می‏دهند، دروغ نپندارید؛ چرا که شما نمی‏دانید، شاید حقیقتی در این خبر نهفته باشد و به واسطه دروغ دانستن آن، خدا را در بالای عرشش تکذیب کنید».

امامان علیهم السّلام اصحاب خود را به جای انکار حدیث، به «ردّ العلم» آن تشویق کرده‏اند. یعنی از آن‏ها خواسته‏اند ابتدا در پیِ فهم درست حدیث بر آیند و اگر برایشان میسّر نبود، آن را به گوینده‏اش باز گردانند؛ ولی آن را رد نکنند مگر آن‏که با قرآن و بدیهیات عقلی و حسّی، تعارضی روشن و آشکار داشته باشد. روایت سفیان بن سمط بر این مطالب دلالت دارد. او می‏گوید: