جزئیات مرتبط با همه آیات نازل شده الهی مانند تفسیر الفاظ و مفاهیم قرآن را نیز در بر می‏گیرند.

۲. سیره پیامبر اکرم

هر مسلمانی می‏پذیرد که سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله حجّیت دارد. از این رو، می‏توان رفتار عملیِ پیامبر را در ارتباط با قرآن مطالعه نمود و آن را مبنای عمل قرار داد. این رفتار، تأیید می‏کند که پیامبر صلی الله علیه و اله تبیین قرآن را وظیفه خود می‏دیده و آن را بارها و بارها در عرصه‌های گوناگون به انجام رسانده است. در فصل نخست گفته شد که سیوطی در انتهای کتاب مشهور الإتقان، حدود ۲۵۰ روایت تفسیریِ منسوب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و بحرانی در البرهان بسیار بیش‏تر از آن را آورده است. متن برخی از این احادیث نشان می‏دهد که در پیِ زدودن ابهام از ذهن مخاطبان ابتدایی قرآن‏اند؛ برخی در صدد توضیح بیش‏تر و روشن‏تر کردن مقصود نهاییِ آیه‏اند و برخی نیز مصداق‏های آشکار و نهان آیه را برمی‏نمایند.

ابن خلدون نیز با آن‏که معتقد است عرب‏ها، ظاهر «مفردات و ترکیبات» قرآن را می‏فهمیدند و از این جهت نیازی به تفسیر نداشته‏اند، می‏نویسد:

۰.پیامبر[صلی الله علیه و اله] مجملات را تبیین و ناسخ را از منسوخ جدا می‏نمود و به اصحاب خود می‏آموخت. آنان نیز آن [مطالب] را [برای دیگران] بیان می‏کردند و اسباب نزول آیات و مقتضای حال آیات را به نقل از پیامبر گزارش می‏کردند.^۱

گفتنی است که ذهبی نیز بر همین باور است؛ امّا عقیده ابن خلدون را در باره فهم عرب‏ها نسبت به فهم همه مفردات و ترکیبات قرآن، تخطئه می‏کند. او بر این باور است که برخی از صحابه واژه‏هایی مانند «أبّا»،^۲ «تخوُّف»^۳ و «فاطر»^۴ را نمی‏دانستند.^۵

[چنینن کسانی] جاودانه در آن خواهند ماند).

۰.(قُل أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ.^۱

۰.بگو: «خدا و پیامبر [ِ او] را اطاعت کنید).

۰.(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الأَمرِ مِنکم.^۲

۰.اى مؤمنان! خدا را اطاعت کنید و نیز پیامبر و اولیاى امر خود را).

۰.(یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَوَلَّوا عَنهُ وَ أَنتُم تَسمَعُون.^۳

۰.اى مؤمنان! خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و از او سرپیچى ننمایید در حالى که [سخنان او را] مى‏شنوید).

۰.(قُل أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَیهِ مَا حُمِّلَ وَ عَلَیکم مَّا حُمِّلتُم وَ إِن تُطِیعُوهُ تهْتَدُوا وَ مَا عَلَى ٱلرَّسُولِ إِلَّا ٱلْبَلَاغُ ٱلْمُبِینُ.^۴

۰.بگو: «خدا را اطاعت کنید، و از پیامبرش فرمان برید! و اگر سرپیچى نمایید، پیامبر مسئول اعمال خویش است و شما مسئول اعمال خود و اگر اطاعتش کنید، هدایت می‌یابید و بر فرستاده، جز رساندنی روشنگر، نیست).

این آیات همگی به طور مطلق و بدون قید و شرط، به فرمان‏برداری از پیامبر صلی الله علیه و اله و قبول امر و نهی وی دلالت دارند. روشن است که این اطاعت، طبق آخرین آیه‌ای که گذشت، به هدایت می‏انجامد و در عرصه فهم و تفسیر قرآن نیز به کار می‏آید. پیامبر صلی الله علیه و اله هدایت مردمان را با ابلاغ و تبیین قرآن، به انجام می‏رساند و سخن او همان گونه که در ابلاغ نصّ قرآن اعتبار دارد، در توضیح و تبیین آن نیز معتبر است. ضرورت این تبیین، بیش‏تر در آیات متشابه و مجمل به چشم می‏آید، امّا منحصر به آن‏ها نیست. دلیل نفی این انحصار، اطلاق و فراگیری عبارتِ «ما نُزِّلَ إلَیهم» در آیه (لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ…) و نیز عبارت «ما آتاکم» در آیه (مَا ءَاتَاکُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ…) است. این دو آیه اطلاق دارند و بیان تفصیل‏ها و