محمد بن مسلم را می‌توان شخص اول این داستان دانست. او شاگرد ارشد صادقین علیهما السلامبود. محبوبیت او نزد امام باقر علیه السلام به اندازه‌ای بود که یک بار به‌دست آن حضرت شفا یافت^۱ و یکی از محبوب‌ترین اصحاب نزد امام صادق علیه السلام بود.^۲ ابوجعفر در نگاه صاحبان رجال و فهارسِ امامیه شخصیتی برجسته، فقیه، با ورع، سرشناسِ مردم کوفه و از مورد اعتمادترین مردم زمان خود بود.^۳ در منابع رجال اهل سنت چندان به وی پرداخته نشده، اما بر پایه سخن بَرقی، اهل سنت از او روایت نقل می‌کردند.^۴

محمد بن‌ مسلم جایگاه والایی از نظر علمی داشت. او چهار سال در مدینه ماند و علوم و احکام دین را از امام باقر علیه السلام و پس از شهادت ایشان از امام صادق علیه السلام فرا گرفت.^۵ چنان که پیشتر گذشت، امام صادق علیه السلام او و سه تن دیگر از یارانش را به بهشت بشارت داده و فرموده‌اند: اینان پاسداران دین و حافظان احادیث امام باقر علیه السلاماند و این افراد اگر نبودند آثار نبوت از میان می‌رفت.^۶

آن‌گونه که از منابع تاریخی و روایات استفاده می‌شود، در زمانی که شاگردان امام صادق علیه السلام به آن حضرت دست‌رسی نداشتند، او مرجعی برای آنان به شمار می‌رفت. ابن ابی ‌یعفور می‌گوید:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم؛ مواردی پیش می‌آید که در پاسخ به برخی پرسش‌ها در می‌مانم، در این‌گونه مسائل چه کنم؟ حضرت فرمودند: «چرا از وجود محمد‌ بن ‌مسلم غافلی؟! به او مراجعه کن و از او بپرس؛ او از دانش‌آموختگان مکتب پدرم امام باقر علیه السلام است و از او روایات بسیاری آموخته است».^۷

از آن‌جا که خود ابن ابی‌یعفور شخصیتی برجسته بود، ارجاع او به محمد بن مسلم نشان دهنده برتری محمد بر دیگر اصحاب امام صادق علیه السلامدر مباحث علمی است. او از امام باقر علیه السلامسی‌هزار و از امام صادق علیه السلام شانزده‌هزار حدیث شنیده بود.^۸ او می‌گفت: «هر پرسشی در ذهن داشتم از

الخثعمی کوفی^۱ - از شاگردان امام صادق و امام کاظم علیهما السلام^۲ - شخصیت برجسته دیگری است که این مأموریت برای او نیز در تاریخ به ثبت رسیده است. یونس بن عبدالرحمان از حماد نقل می‌کند که امام کاظم علیه السلام به محمد بن حکیم دستور می‌داد که با مردم مدینه در مسجد رسول‌اللّه صلی الله علیه و اله بنشیند و با آنان به مناظره بپردازد و حتی درباره رسول‌اللّه هم بحث کند. آن حضرت وقتی که محمد بن حکیم از سفر باز می‌گشت، از کیفیت مناظره پرس‌وجو و ابراز خرسندی می‌کردند.^۳

پرسش‌های اعتقادی از امام علیه السلام

طرح پرسش‌های اعتقادی از شواهدی است که نشان‌دهنده دغدغه‌های فکری متکلمان و اندیشوران در زمینه‌های اعتقادی‌ است. محدث - متکلمان در راستای روشن‌گری و تبیین و ترویج معارف امامیه در جامعه، از امام عصر خود مسائل مطرح در جامعه را می‌پرسیدند و پاسخ‌های منطقی و مناسب را دریافت می‌کردند تا در برابر شبهات مخالفان، پاسخ‌گو باشند. با نیم‌نگاهی به نوع پرسش‌های این محدث - متکلمان این حقیقت آشکار می‌شود که آنان در نشست خود با امام معصوم علیه السلام گاه از مسائلی می‌پرسیدند که از مباحث مهم و پرچالش میان مذاهب بود و گاه به هنگام سخن گفتن، زمانی که امام از مباحثی سخن به میان می‌آورد که برخی فرقه‌ها در آن زمینه با باور امامیه ناسازگار بود، همان‌جا از امام می‌پرسیدند و گاه نیز به صراحت از نادرستی اعتقاد ‌برخی از اصحاب که به عقاید انحرافی گرایش پیدا کرده بودند، سؤال می‌کردند. به هر روی، نیم نگاهی به ابواب مختلف روایات اعتقادی اصول کافی، توحید شیخ صدوق و دیگر منابع روایی - کلامی نشان می‌دهد که بسیاری از روایات به‌جا مانده در باب اعتقادات در قالب پرسش از امام علیه السلام بوده‌اند و با کمی دقت روشن می‌شود که بسیاری و بلکه بیشتر این روایات از اصحابی نقل و وارد شده‌اند که افزون بر تفقه، در روشن‌گری و تبیین مسائل اعتقادیِ جامعه پر تلاش بوده‌اند. از این‌رو، پرس‌وجوهای اعتقادی این دسته از اصحاب را می‌توان نشان‌دهنده تلاش آنان برای آگاهی یافتن از مسائلِ روز جامعه و چاره‌اندیشی برای حل آنها دانست.