71
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

از پژوهش‌های پیشین در این حوزه هرچند پژوهش مستقلی یافت نشد، اما مقالات پژوهشگران گروه تاریخ کلام پژوهشکده کلام اهل‌بیت علیهم السلام۱ کمک شایانی به این قلم کرده و نویسنده از کتاب علم الکلام والمجتمع فان اس.۲ نیز بهره گرفته است.

آمادگی و شرکت در مناظره

مناظره، همواره از اصلی‌ترین نمودهای کلامی متکلمان بوده است. در منابع روایی و رجالی امامیه گزارش‌های بسیاری از مناظره‌های اصحاب امامیه وجود دارد و البته، از برخی اصحاب مانند هشام‌ بن‌ حکم و ‌مؤمن الطاق مناظره‌های بیشتری نقل شده است؛ اما از برخی اصحاب هرچند مناظر‌ه‌ای گزارش نشده، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد آنان نیز مناظره‌هایی داشته‌اند. مناظره در حضور امام صادق علیه السلام و نظارت آن حضرت شاهدی است که نه‌تنها نشان‌دهنده چهره کلامی اصحاب ایشان است، بلکه گویای اهمیت این بحث و توجه آن حضرت به این مهم و آموزش و تربیت شاگردانی در این فن است.

حمران‌ بن ‌اعین از جمله این تربیت‌ یافتگان است. ابوالحسن حمران‌ بن اعین الشیبانی کوفی و از تابعین بوده۳ که از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلامبه شمار می‌رود که گفته شده امام سجاد علیه السلام را نیز ملاقات کرده است. او در علوم مختلفی چون نحو، لغت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسی و علم قرائت قرآن تخصص داشت. خوش صدا بود و به شعر نیز علاقه نشان می‌داد.۴ روزگاری وارد مدینه شد و به امام باقر علیه السلام عرض کرد: «با خدای خود عهد کردم تا ندانم شیعه شما هستم یا نه از مدینه خارج نشوم» و امام در پاسخ فرمود: «تو شیعه ما در دنیا و آخرت هستی».۵ از حواری امام باقر و امام

1.. برخی مقالات این مجموعه در شماره‌های ۶۵، ۶۶، ۶۷ و ۶۸ فصلنامه نقدونظر اندک به چاپ رسیده‌اند.

2.. پروفسور یوزف فان. اس.، اندیشمند معاصر آلمانی است. کتاب علم الکلام والمجتمع برجسته‌ترین اثر اوست که از سوی مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان با مشارکت جمعی از مترجمان آلمانی و زیر نظر دکتر سید محمدرضا بهشتی در حال برگردانی به زبان فارسی است. نام فارسی این اثر کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری است. در اهمیت این کتاب همین بس که دکترای افتخاری از چندین دانشگاه معتبر دنیا مانند پاریس و واشنگتن را برای نویسنده به ارمغان آورده و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز شناخته شده است (نک‌: فصلنامه هفت آسمان، زمستان۱۳۸۳، ش‌۲۴، ص۲۰۹-۲۴۶).

3.. شیخ طوسی، رجال، ص۱۳۲و ۱۹۴.

4.. ابوغالب زراری، رساله ابی غالب، ص۲۰۶.

5.. کشّی، رجال، ج۱، ص۴۱۲و ۴۱۴.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
70

منسجم برخوردار بوده‌اند و با مبنای عقلانی پرسش‌های پرچالش روز را مطرح کرده، در راستای تبیین معارف دینی به منابع وحیانی التزام داشتند و تنظیم و ترویج مباحث اعتقادی، نگاشتن کتاب و رساله و عدم رویارویی با مخالفین، رویکرد اصلی اینان بود. این ویژگی‌ها آنها را با اصحابی که دغدغه اصلی ‌آنان حفظ و ماندگاری میراث حدیثی امامیه است و «محدثانِ صرف» نامیده می‌شوند، متمایز می‌کند.

نوشتار پیش‌رو سعی دارد این گروه با عنوان جریان محدث -‌ متکلمان مدرسه کوفه با ویژگی‌هایی مانند پرسش‌گری در مباحث دقیق اعتقادی، پرداخت مناظره و دیگر ویژگی‌ها معرفی کند. شاخصه‌های کلامی که در این نوشتار مطرح می‌شود، شواهدی هستند که فرضیه متکلم بودن این گروه از محدثان را تقویت می‌کنند. ممکن است برخی این ویژگی‌ها در همه این اصحاب ‌با قوت دیده شود و اندکی از آن فراگیر نبوده و تنها برخی اصحاب را در بر‌گیرد. به‌ هر حال، مجموع شواهد در کنار هم توان نشان دادن فعالیت یک گروه در کنار جریان محدثان و متکلمان را دارد. منظور از «مدرسه» در این مقاله یک حوزه علمی - فرهنگی با محدوده جغرافیایی مشخص است که گروهی از متخصصان در آن با روش‌های متفاوت به تبادل افکار و تعامل با یک‌دیگر می‌پردازند.۱ منظور از «جریان» پدیده‌ای اجتماعی است که از حرکت و فرآیند علمی - اعتقادی گروهی در بستر تاریخ با مبانی فکری هم‌سو و روشی یکسان نمایان می‌شود؛ و این‌گونه نیست که با برنامه از پیش تعیین شده و به‌صورت یک تشکل به جامعه عرضه شده باشد. بازه زمانی این نوشتار معطوف به عصر امام باقر علیه السلام تا زمان امام جواد علیه السلام است و از جهت مکانی نیز کوفه و اصحابی را در بر می‌گیرد که از مدرسه کوفه بالنده شدند، هرچند پاره‌ای از عمر خود را در مکانی دیگر سپری کردند. به نظر می‌رسد پرداختن به محدثانی که در این بازه زمانی فعالیت کلامی داشته‌‌‌اند، فراتر از گنجایش یک مقاله است و ناگزیر تنها به ارائه شواهدی از پانزده تن از اصحاب که به نظر مهم‌تر هستند، بسنده شده است.

این افراد عبارتند از: حمران‌ بن ‌اعین، ابان ‌بن ‌تغلب، برید‌ بن ‌معاویه، عمر بن ‌اذینه، محمد ‌بن ‌مسلم، سماعة ‌بن ‌مهران، صفوان ‌بن ‌یحیی، محمد ‌بن ‌ابی‌عمیر، حسن‌ بن ‌محبوب، منصور بن ‌حازم، عبدالرحمان ‌بن ‌حجاج، محمد بن ‌حکیم، عبد اللّه ‌‌بن ‌مسکان، حماد‌ بن ‌عیسی، علی ‌بن ‌رئاب.

1.. سبحانی، «کلام امامیه ریشه‌ها و رویش ها»، ص۹.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35651
صفحه از 572
پرینت  ارسال به