کتاب‌نامه

* قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.

۱. ابن الدمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، دراسة و تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، ‌بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ - ۱۹۹۷م.

۲. ابن حبان، محمد بن حبان، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، تحقیق و تصحیح: محمد محی‌الدین عبدالحمید، محمد عبدالرزاق حمزة، محمد حامد الفقی، ‌بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

۳. ابن حجر، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ - ۱۹۷۱م.

۴. ابن حمدون محمدبن الحسن، تذکرة الحمدونیة، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۹۹۶م.

۵. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۴ق - ۱۳۶۳ش.

۶. ابن‌حزم، الفصل فی الملل والنحل، مصر: مکتبة الخانجی، بی‌تا.

۷. ابن‌خلدون، مقدمه ابن خلدون، قم: انتشارات امیر، ۱۴۱۵ق.

۸. ابن‌شهر‌آشوب، معالم العلماء، به کوشش عباس اقبال، تهران: مطبعة فردین، ۱۳۵۳ق.

۹.  ، مناقب آل ابی طالب، قم: مکتبه الطباطبایی و صحفی، ۱۳۳۸ق.

۱۰. الابی، منصور بن الحسین، نثر الدر، تحقیق: محمدعلی قرنه؛ مراجعه: علی محمد البجاوی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۸۱م.

۱۱. احمد بن ابراهیم بن عیسی، توضیح ‌المقاصد وتصحیح ‌القواعد فی شرح قصیده امام القیم، تحقیق: ‌زهیرالشاویش، ‌بیروت: المکتب الاسلامی، ۱۴۰۶ق.

۱۲. اردبیلی، جامع الرواة، قم: مکتبة المحمدیة، بی‌تا.

۱۳. اسفراینی، ابومظفر طاهر بن محمد، التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیه عن الفرق الهالکین، به کوشش محمد زاهد الکوثری، مصر: مکتبة الخانجی، ۱۹۵۵م.

۱۴. اسماعیل پاشا، هدیة العارفین،‌ ‌بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.

۱۵. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، به کوشش هلموت ریتر، ‌بیروت: مطبعة المتوسط، ۲۰۰۵م.

۱۶. امین، احمد، فجرالاسلام، قاهرة: مکتبة النهضة المصریه، ۱۳۸۰ق. -۱۹۶۱م.

۱۷. الأمین، السید محسن، أعیان الشیعة، تحقیق و تخریج: حسن الأمین، ‌‌بیروت: دارالتعارف

فرمود: (تِلْکَ أَمانِیهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقَین)؛ «اینها آرزوهاى آنان است، بگو: اگر راست می‌گویید برهان و دلیل روشن خویش بیاورید»، پس در این آیه شریفه ملاک راست‌گویى و اثبات دعوى را آوردن برهان قرار داده است و پر واضح است که برهان همان مجادله و احتجاج احسن است. گفتند: اى زاده رسول خدا، از شما تقاضا مى‏کنیم معناى مجادله احسن و غیر احسن را بیان فرمایید. امام صادق علیه السلام فرمود: مجادله غیر احسن مجادله‏اى است که به سبب آن حقّى را انکار و به باطلى معترف شوى و از خوف آن‌که مطلوب او ثابت شود حرف حقّ و صحیحش را ردّ کنید و یا بخواهید سخن باطل را با جمله‏اى نادرست و باطل دیگرى جواب دهید و این گونه مجادله، که موجب گرفتارى پیروان ناتوان ما و نیز اهل باطل است حرام و ممنوع است. اما اهل باطل آن نقطه ضعف را هنگام بحث با افراد ناتوان از شما حجّت و دلیلى بر پوچى او قرار مى‏دهند و افراد ناتوان شما از مشاهده این وضع دلگیر و محزون مى‏شوند... و اما جدال غیر احسن این است که برای مثال، منکر حقّى شوى [از آن‌رو که علم و یا قدرت بر ارائه دلیل بر مطلب نداری] لذا تمییز حقّ و باطل را از طرف بحثت سلب مى‏کنی و با این کار تنها او را از باطلش دور مى‏سازى نه به حقّ نزدیک و این شیوه ممنوع و حرام است؛ زیرا هر دوى شما منکر حقّ هستید».^۱

این روایت به‌نیکویی نشان می‌دهد که بهره‌گیری از مطالب باطل و ناصواب در جدل، خط قرمزی است که عبور از آن برای متکلم امامی جایز نیست. آری هرچند ممکن است متکلم با این رویه (استفاده از مقدمات باطل) در مناظره پیروز شود، اما رمز این کامیابی بیشتر از آن‌روست که وی با صورت دادن قیاسی مطالب، تلاش می‌کند از مقدمات باطل، گفتار خویش را برای مخاطب مقبول‌تر و روشن‌تر از طرف مقابل جلوه دهد.

پر واضح است این رویه از آن‌رو که درپی کشف حقیقت نیست، یک جدل غیر احسن و نامشروع است و از آن‌رو که استفاده از مقدمات نادرست برای دست‌یابی به نتایج درست را در دستور کار خود قرار داده است، ثمربخش و هدایت‌گر هم نیست، اما همین جدل از سوی دیگری هم می‌تواند غیر احسن تلقی شود؛ طبیعی است استفاده بیش از اندازه و به دفعات از مطالب باطل، آنان را نزد فرد، صحیح جلوه خواهد داد و متکلم پس از چندی آنها را به‌عنوان گزاره‌هایی صحیح و قطعی تلقی خواهد کرد.