جدل و مناظره، آداب و فنون خاصی دارد که در طولِ تاریخ برای آن، کتاب‌ها و آثار گونه‌گونی نگاشته شده است. هر چه آداب و فنون مناظره دقیق‌تر و نیکو‌تر رعایت شود، ثمره مناظره و جدل هم مطلوب‌تر خواهد بود. اینک اما برای این‌که نشان دهیم مؤمن الطاق از جمله متکلمانی است که به فنون مناظره‌ و جدل آگاهی داشته و در مناظره‌های خویش به‌خوبی از آنها بهره می‌برده است، نمونه‌هایی ارائه شده است.

روش همراهی و همسویی ظاهری در اعتقاد و خود را طالب حقیقت جلوه دادن

از جمله فنون جدل، آن است که جَدَلی، ضمن ردّ خصم تلاش کند طرف جدل از موضع او آگاه نشود تا عملاً دستاویزی برای شکست احتمالی خویش فراهم نکرده باشد. این رفتار به‌نیکویی در احتجاجات ‌مؤمن الطاق به تکرار یافت می‌شود. او معمولاً در مقام سنگربانی از اعتقادات، تلاش می‌کند از کلیت مطلب دفاع کرده و سربسته خصم را به انزوا بکشاند.‌گویی او در مقام مناظره به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که عملاً به طرف مقابل اجازه ندهد به اعتقاد واقعی‌اش دست یابد و یا حتی از آن سو، خصم خود را با او همسو و همراه بیابد. فایده این رفتار آن خواهد بود که طرف مناظره نخواهد توانست به‌خوبی بر مقدماتی تکیه کند که مورد قبول طرفش باشد. از همین‌رو، معمولاً در موضع انفعال و پاسخ‌گویی قرار خواهد گرفت.

برای نمونه، ‌مؤمن الطاق در گفت‌و‌گو با هارون‌الرشید همین رویه را رعایت می‌کند و جان خویش را می‌رهاند. آورده‌اند ‌مؤمن الطاق در زندان هارون‌الرشید به سر می‌برد و هارون در پی فرصت و دستاویز مناسبی می‌گشت تا او را به قتل برساند، اما موفق به این کار نمی‌شد. وی مجلس بحث و مناظره ویژه‌ای تشکیل داد تا شاید در بحث با فقها و متکلمان خطایی از او سرزند و زمینه‌ قتل وی هموار شود. پرسش این مناظره به پیشنهاد وزیرش - عیسی‌ بن موسی - درباره نزاع بین علی علیه السلامو عباس عموی پیامبر گرداگرد میراث پیامبر طراحی شد تا ‌مؤمن الطاق درباره حقانیت هر یک داوری کند. طبیعی بود که نتیجه این پرسش نیز هرچه بیان می‌شد، به ضرر ‌مؤمن الطاق تمام می‌شد؛ زیرا هر کدام را که محکوم می‌‌کرد، دستاویز مناسبی را برای قتل خود فراهم کرده بود. از این‌رو، مجلسی آراسته شد و پرسشِ پیش‌گفته مطرح شد؛ اما ‌مؤمن الطاق با زیرکی گفت: «من نمی‌گویم آنها نزاع و خصومت کردند ولکن در صورتی که امر چنین است که مطرح شد؛

او در مقابل زید بن علی تبیینی برای ادعای خویش می‌آورد که بازگشت آن به نگاه عقل‌مدار اوست. او می‌گوید: «اگرخدا را روی زمین حجتی (غیر از تو) باشد، پیرو او نجات یافته و خروج کننده با تو هلاک شده است؛ و اگر امامی از جانب خداوند در روی زمین نباشد، پس پیروی و ناپیروی از تو یکسان است».^۱

قبح عقلیِ عدم رعایت شأن و منزلت اجتماعی خویشتن، پایه‌ای است که ‌مؤمن الطاق به وسیله آن خود را از کمند سؤال ابوحنیفه می‌رهاند. ابوحنیفه در پاسخ به ‌مؤمن الطاق که متعه را حلال دانسته می‌گوید: «پس زنان خود را امر کن متعه شوند و از این طریق کسب در آمد کنند» و در مقابل ابوجعفر پاسخ می‌دهد: «مقام و موقعیت افراد باید ملاحظه شود و انجام هر کار حلالی مناسب شؤون و موقعیت هر کس نیست».^۲

موارد فراوان دیگری از کاربست تلاش‌های عقلی در گفتار مؤمن الطاق قابل استحصال است، اما از آن‌جا که این تلاش‌ها عمدتاً در عرصه کارکرد دفاعی عقل صورت یافته، ذیل مباحث آتی از آن بحث خواهیم کرد.

در هر حال آنچه تا این‌جا مطرح شد بیش از همه، رفتار کلامی ابوجعفر در عرصه تبیین و اثبات را نشانه گرفته بود تا نشان دهد که او از عقل به‌نیکویی در تبیین داده‌های وحیانی بهره می‌گرفته است؛ اما در کنار به دست دادن تبیین‌های خِرَد‌پسند از معارف و اعتقادات، انبوه مناظرات و تلاش‌های ابوجعفر برای نقد تفکر مقابل، آن‌هم با رویه‌ای که پیروز میدان مناظره باشد، نشان می‌دهد که وی در ساحت کلام دفاعی نیز یکه‌تاز است. او به واقع مناظری چیره‌دست است که اصول و فنون مناظره را به‌خوبی آشناست و به‌نیکویی در فعالیت‌های کلامی خویش از آنها بهره می‌گرفته است.^۳ قدرت درگیری ‌مؤمن الطاق با اندیشه‌های رقیب، آن هم با منطق جدلی - احتجاجی، به‌نیکویی خود را در مناظره‌های ابوجعفر نمایانده است. به نظر می‌رسد منطق جدلی - احتجاجی ‌مؤمن الطاق در مجادلات کلامی، مهم‌ترین ویژگی روش‌شناختیِ اوست که وی را از برخی متکلمان هم‌دوره خویش ممتاز می‌کند.