497
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

‌مؤمن الطاق در برشماری ادله خویش مبنی بر لزوم اطاعت و افضلیت حضرت علی علیه السلام، تمسک به نص را دلیلی جداگانه دانسته و از احادیثی چون حدیث ثقلین، حدیث سفینه به‌نیکویی در تبیین و دفاع از باور‌هایش استفاده کرده است.

ابوجعفر در مناظره‌هایی به ضعف حدیث هم توجه داشته و از پذیرش احادیث ضعیف استنکاف می‌ورزیده است. برای نمونه، در گفت‌و‌گویش با ابوحنیفه درباره نکاح، روایتی را که ابوحنیفه در مقامِ دفاع از نسخ متعه روایت می‌کند را به‌دلیل شاذ بودن روایت رد می‌کند.۱

روش استفاده از عقل

امروزه می‌دانیم که متکلمان برای عقل، بسته به حوزه‌ای که آن را به کار می‌بندند کارکرد‌های متفاوتی در نظر داشته‌اند. به نظر می‌رسد در بازه زمانی بحث، بارزترین کارکرد عقل را در عرصه کارکرد استنباطی و همچنین کارکرد دفاعی و حتی کارکرد عملی و نظری عقل می‌توان یافت. منظور از کارکرد نظری عقل همان کشف حقایق نظری و هست‌ها و نیست‌هاست. کارکرد عملی عقل، ادراک حسن و قبح افعال به‌صورت کلی و جزیی و حکم به باید و نباید آن افعال است. کارکرد استنباطی عقل نیز بیشتر نقش فهم و مقایسه در مفاهیم و مقدمات و لوازم را ایفا می‌کند. به دست دادن مراد شارع و فهم گفتار او و احیاناً حل تعارضات ظاهری و... همگی کارکرد همین عقل است. کارکرد دفاعی عقل نیز رفتاری است که عقل جهت دفاع از دین در تمام عرصه‌های تبیین، اثبات و رد شبهات از خود به نمایش می‌گذارد.

اما آنچه در مناظرات ابوجعفر از تلاش‌های عقلانی قابل پی‌گیری است کاربست عقل در بیشتر این حوزه‌هاست. برای نمونه، او در مناظره با ابن‌ابی‌خدره، دلیل عقلی‌ای بر لزوم اطاعت از علی‌بن‌ابی‌طالب علیه السلاماقامه می‌کند که در واقع، نمونه‌ای خام از برهان لطف متکلمان بعدی است: «اما دلیل عقل بر اطاعت علی علیه السلاماین‌چنین است: همه مردم به وسیله اطاعت و ارشاد عالمان، خداوند را می‌پرستند؛ و این مطلب اجماعی است که علی علیه السلاماعلم اصحاب رسول خدا علیهم السلام بوده است و مردم پیوسته به او مراجعه و نیاز‌های خود را از او می‌پرسیدند و حال آن‌که علی علیه السلاماز دیگران بی‌نیاز بود».۲

1.. کلینی، اصول کافی، ج‌۵، ص۴۵۰، باب متعه، ح۸؛ همچنین نک: مجلسی، بحار الانوار، ج‌۴۷، ص‌۴۱۱.

2.. طبرسی، الاحتجاج، ج‌۲، ص۳۷۸-۳۷۹.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
496

عصمت در گفتار و وحی بودن کلام ایشان و... است، اما ‌مؤمن الطاق در مباحثات و احتجاجات خود همواره نظر به روایات اهل بیت علیهم السلام داشته‌ است. او از سویی به کلمات رسول خدا صلی الله علیه و اله، امیرالمؤمنین و ائمه پیشین علیهم السلاممی‌کند و از سوی دیگر به اقوال ائمه هم‌عصرش به‌عنوان مرجعی قطعی الصدور والدلالة، تمسک می‌جوید. شاید هم از این‌رو باشد که در منابع رجالی، ابوجعفر را در مقام روایت و نقل حدیث، یک راوی صادق و ثقه می‌یابیم۱ که در سلسله اتصال شیعه به معارف ائمه علیهم السلامنقش مؤثری ایفا می‌کند. او معتقد به معرفت اضطراری است۲ و مرجعیت معرفتی امام معصوم را باور دارد. در نگاه ‌مؤمن الطاق اطاعت از امام واجب است و البته، این اطاعت مطلق است؛ چه در ساحت نظر و چه در عرصه عمل. در گفت‌وگوی ابوجعفر با زید این ادعا به‌خوبی نمود دارد و در واقع، نشان از التزام عملی ‌مؤمن الطاق در قبال امام معصوم علیه السلام دارد.۳

طبیعی است چنین تلقی‌ای از امام، رفتاری را می‌طلبد که ما پیشتر در استفاده از قرآن برای ‌مؤمن الطاق شاهد بودیم. او در جایی از گفت‌وگوی‌ خود با ابن‌ ابی‌خدره در مورد فضیلت علی‌ بن ابی طالب علیه السلام، فرمایش رسول اکرم صلی الله علیه و اله‌را یادآور می‌شود که فرمودند: «إن اللّه تبارک وتعالى أمر لموسى وهارون أن تبوءا لقومکما بمصر بیوتا۴، وأمرهما أن لا یبیت فی مسجدهما جنب ولا یقرب فیه النساء إلا موسى وهارون وذریتهما،۵ وإن علیاً منی هو بمنزلة هارون من موسى وذریته کذریة هارون، ولا یحل لأحد أن یقرب النساء فی مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و الهولا یبیت فیه جنبا، إلا علی وذریته علیهم السلام».۶

همان‌طور که مشاهده می‌شود پایه این استدلال تمسک به آیه ۸۷ سوره یونس است که با انضمام گفتار حضرت رسول صلی الله علیه و اله‌ استدلالی بر افضلیت حضرت علی علیه السلاماقامه شده است.

1..نک: شيخ طوسی، الفهرست، ص‌۲۰۷؛ شيخ طوسی، رجال طوسی، ص‌۳۴۳؛ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص‌۱۳۸؛ نجاشی، رجال نجاشی، ص‌۳۲۶؛ خوئی، معجم رجال الحديث، ج‌۱۸، ص‌۴۱-۴۳.

2.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ج‌۱، ص‌۵۱.

3..كشی، رجال، ص‌۱۸۷؛طبرسی، احتجاج، ج‌۲، ص‌۳۰۸، ۱۴۰-۱۴۱؛ کلینی، اصول کافی، ج‌۱، باب الاضطرار الی الحجة، ح۵.

4.. اشاره دارد به آیۀ ۸۷ سورۀ مبارکه یونس: (وَأَوْحَيْنَا إِلىَ‏ مُوسىَ‏ وَ أَخِيهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُواْ بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِين)؛ «و به موسى و برادرش وحى كرديم كه شما دو تن براى قوم خود در مصر خانه‏هايى ترتيب دهيد و سراهايتان را رو به روى هم قرار دهيد و نماز برپا داريد و مؤمنان را مژده ده» (ترجمۀ فولادوند).

5.. این مضمون را نک: کتاب سلیم بن قیس، ص۶۳۶، الحدیث الحادی عشر.

6..این مضمون را نک: شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج‌۱، ص‌۱۸۱؛ الحویزی، نورالثقلین، ج‌۲، ص‌۳۱۵.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35464
صفحه از 572
پرینت  ارسال به