را به‌روشنی به مخاطب می‌رساند. این رفتار صرفاً به معنای توصیف نیست، چه‌بسا ممکن است متکلم ‌افزون بر توصیف،‌ مبانی،‌ لوازم و پیامد‌های توصیف را هم به‌واسطه تحلیل و تجزیه مفاد اعتقاد به بحث بنشیند و از آن سخن کند. طبیعی است که این هدف، روش یگانه‌ای را بر نمی‌تابد، بلکه بسته به موضوع بحث، مخاطب،‌ شرایط زمانی و حتی مکانی و... روش‌های مختلفی را رقم می‌زند.

اثبات، اما رفتاری است که متکلم با هدف استقرار مفاهیم و اعتقادات خویش از خود بروز می‌دهد تا مخاطبش به‌واسطه دلایلی که اقامه کرده است،‌ آموزه‌های مورد بحث را به نفع متکلم تصدیق کند. دست‌یازی به این هدف نیز بازبستهٔ شرایط مختلف است؛ ‌شرایطی اعم از زمان و مخاطب و موضوع و اثبات‌گر و... با این همه عمده روش‌هایی که از ‌مؤمن الطاق در این عرصه قابل پی‌گیری است را می‌توان چنین ارائه کرد.

روش استفاده از متن مقدس

الف) قرآن کریم

ابوجعفر ‌مؤمن الطاق از آن‌رو که متفکری مسلمان است به‌خوبی از قرآن کریم در مجموعه فعالیت‌های علمی خود بهره می‌برد. نقل آیات قرآن کریم بارزترین ویژگی‌ای است که در مناظرات ابوجعفر به چشم می‌آید. وی مانند بسیاری از دیگر متکلمان از آیات عقایدی قرآن در بحث‌ها، تحلیل‌ها و تبیین‌ها استفاده کرده و به شیوه‌های گوناگون به این آیات استدلال و استناد می‌کند. در واقع، گستره‌ای که او برای کاربرد آیات در نظر می‌گیرد بسیار وسیع است؛ او گاه به استناد مستقیم از قرآن می‌پردازد و از آیات بسان دلیل بهره می‌گیرد وگاه به‌عنوان شاهد از قرآن و آیاتش استفاده می‌کند.

اغلب بهره‌مندی‌های او از قرآن، همراه با استدلال‌ها و تقریب‌هایی ذکر شده ‌است که مخاطب را برای پذیرش مبنای قرآنی بحث آماده می‌کند. استدلال با آیات قرآن شیوه‌ای است که در میان متکلمان مسلمان مرسوم بوده است؛ منهجی که از ترکیب آیات و جمع آیات قرآن و چینش آنها کنار یک‌دیگر حاصل می‌آید. در استدلال‌های قرآنی قضایا و گزاره‌های حاصل از قرآن کریم، مقدمات یک استدلال را تشکیل می‌دهد؛ از این‌رو در این برهان‌ها و قیاس‌های منطقی، قالب و شکل قیاس، مانند دیگر قیاس‌ها و برهان‌هاست، اما تأمین‌کننده مواد آن، آیات قرآن است.

نمود زیبای این رفتار را در مناظره ابوجعفر با ابن‌ابی‌خدره می‌بینیم. ‌مؤمن الطاق طی این

۱. استنباط و فهم معارف دینی(کلام استنباطی)؛

۲. تبیین، اثبات و دفاع از عقاید و آموزه‌های اعتقادی (کلام دفاعی).

تراث باقی مانده از ابوجعفر گواهی می‌دهد که عمده تلاش‌های فکری و احتجاجات کلامی ‌مؤمن‌ الطاق، بیش از همه کلام دفاعی را پوشش می‌دهد.

اما در ناحیه روشِ کلامیِ ابوجعفر، باید توجه داشت که بازشناخت روش کلامی او، بازبسته واخوانی صحیحِ رفتار کلامی اوست. این نکته از آن‌روست که تنوع رسالت‌های این دانش کلام، تنوع روش‌های آن را در پی دارد و اگر برای یک پروسهٔ کلامی مراحل گونه‌گونی چون استنباط و یا فهم معارف دینی، تبیین معارف فهم و یا استنباط شده، تنظیم و ارائه نظام‌مند و منسجمِ آموزه‌ها، اثبات آموزه‌های اعتقادی استنباط شده و دفاع درون‌دینی و برون‌دینی از گزاره‌ها و معارف دینی و پاسخ‌دهی به شبهات ترسیم شده باشد، طبعاً روش‌های دست‌یازی به این مراحل هم متفاوت خواهد بود؛ زیرا علم کلام در حوزه استنباط، از روش‌های نقل‌گرایی، عقل‌گرایی و یا هر دو بهره‌گیری می‌کند. همچنین در حوزه تبیین و اثباتِ معارفِ دینی، عمدتاً از روش‌های عقلی، تجربی و یا حتی تاریخی بهره می‌جوید. در حوزه نظام‌بخشی به معارف دینی، روش‌های عقلانی و عقلایی یاری‌گر متکلمان‌اند و در عرصه دفاع، تمامی روش‌های مقبول و مشروعِ دفاع عقیده (اعم از روش‌های تجربی، عقلی و تاریخی و حتی تمثیل، خطابه، جدل و شعر) به متکلمان سود می‌رسانند. به همین دلیل دانش کلام،‌ بر خلاف فلسفه که تک روشی است، چند روشی دانسته می‌شود و اساساً هویتی روش‌شناسانه ندارد، بلکه عمده هویت آن، هویت موضوعی و غایی است.

اینک اما این پرسش، پاسخی در خور می‌طلبد که اگر موضوع کلام از نگاه ‌مؤمن‌ الطاق، تمامی معارف دینی و اعتقادی است و اگر غایت این دانش در نگاه او، هر دو حوزه کلام دفاعی و کلام استنباطی را پوشش می‌دهد، اولاً رفتار کلامی او کدامین حوزه را بیشتر پوشش می‌دهد و ثانیاً روشِ کلامیِ او در این دو حوزه چگونه است؟

روش کلامی مؤمن ا‌لطاق در حوزه‌‌‌های مختلف فرآیند کلامی

تبیین، نخستین گامی است که یک متکلم در عرصه کلام دفاعی بر می‌دارد. منظور از تبیین، توضیح و شفاف‌سازی آموزه‌هایی است که متکلم به آنها اعتقاد دارد و آنها را پیشتر ‌استنباط کرده‌ است. مقام تبیین، مقامی است که متکلم مدعای خویش را به‌نیکویی بیان کرده و مقصود خویش