خداوند، به‌منزله خلق آن خواهد بود و هر آنچه از سوی خداوند خلق شده است، آن را اراده کرده است. با توجه به این مطلب، افعال انسان نیز تحت تقدیر خداوند است، پس همه افعال انسان، مخلوق خداوند است و به‌صورت مجازی به انسان منتسب می‌شود.^۱ در مقابل این نگرش، معتزلیان با تأکید بر مسئله عدل الاهی بر این اعتقاد بودند که عدل خداوند اقتضا می‌کند انسان در افعالی که از او سَر می‌زند، استطاعت داشته باشد. انسان مختار است و معاصی و قبایحی که از او صادر می‌شود به خداوند منتسب نمی‌شود.^۲ به گمان این گروه، «استطاعت» و «اراده» مهم‌ترین مؤلفه‌های اختیارساز انسان بود. چنان‌که گویی زمانی انسان مختار و آزاد خواهد بود که قدرتِ انجام فعل را داشته و افعالش برآمده از خواست و مشیت او رقم خورده باشد. معتزله از این مفهوم (توانایىِ‌ انجام یا ترک فعل) با عنوان «استطاعت» یاد می‌کردند.^۳ پذیرش استطاعت البته، منحصر در میان معتزلیان نبود. به غیر از «جهمیه» و گروه‌هایی از «ازارقه» که منکر هرگونه استطاعت برای انسان بودند،^۴ با وجود برخی اختلافات، تمام جامعه اسلامی ‌استطاعت انسان را پذیرفتند‌‌^۵ و امامیه نیز در عصر حضور ائمه علیهم السلام، به نظریه‌‌پردازی در این زمینه پرداختند.

گروهی از امامیه به استطاعت مع‌الفعل معتقد بودند و گروهی دیگر به استطاعت قبل الفعل باور داشتند. هشام بن حکم و اصحابش - به‌عنوان برجسته‌‌ترین نظریه‌پردازان استطاعت مع الفعل - استطاعت را دارای پنج رکن تصور می‌کردند؛ صحت، تخلیة الشئون، زمان، ابزار و سبب وارد مهیج. چهار شرط اولی متوجه خودِ انسان است؛ یعنی انسانی که صحت و سلامتی دارد، مانعی در انجام فعل برایش نیست، زمان برای انجام فعل و همچنین ابزار فعل را در اختیار دارد و شرط پنجم با عنوان «سبب وارد مهیج» نام برده شده است. زمانی‌‌که این پنج شرط فراهم بودند، فعل محقق خواهد شد. نسبت به تحقق فعل چهار شرط نخست پیش از فعل هستند و شرط پنجم حین فعل خواهد بود و زمانی فعل تحقق خارجی می‌‌یابد که شرط پنجم یعنی سبب وارد حاصل شود. در این معنا استطاعت مجموع آن چیزی است که فعل در نظام تکوین و تحقق خارجی، با آن تحقق پیدا می‌کند. از این مجموعه، چهار عامل نخستین در اختیار انسان است و اراده انسان

ندارد.^۱ بر این اساس، می‌توان گفت دیدگاه فان اس. درست به نظر نمی‌رسد.

امّا در تفسیر معنای این روایات باید خاطرنشان کرد که روایات فراوانی در منابع شیعی وجود دارد که در آنها ائمه‌‌ علیهم السلامبه نقد قیاس‌گرایی ابوحنیفه پرداخته‌اند^۲ و همچنین گزارشی وجود دارد که در آن نسبت به قیاس‌‌‌گرایی زراره هشدار داده شده است.^۳ حال با توجه به این مطلب و همچنین توجه فراوانی که اهل بیت‌ علیهم السلامبه خطر قیاس‌گرایی برای انحراف در دین داشتند، می‌توان گفت این روایات سرزنش‌گر، به رأی‌گرایی زراره مربوط‌اند که همانند رأی‌گرایی ابوحنیفه بوده است.^۴

بدین ترتیب سیر فکری این خاندان درباره مفهوم و ماهیت ایمان ‌این‌گونه بوده که در آغاز برای برخی از اعضای طبقه نخستِ این خاندان پاره‌ای از شبهات پدید آمد که با راهنمایی‌های امام باقر علیه السلام حل شد و چنین شبهاتی در سؤالات و روایات دیگر اعضاء خاندان اعین دیده نمی‌شود، بلکه توجه آنها به مسئله ایمان تا اندازه‌ای پیش می‌رود که بسیاری از معارف ناب در مورد مسائل ایمان توسط این خاندان مطرح می‌شود.

استطاعت

مسئله استطاعت از جمله مسائل مهم اعتقادی است که اختلافات درون فرقه‌‌ای را برانگیخته است. افزون بر متکلمان شیعی مذهب که در مسئله استطاعت اختلاف‌نظر دارند در میان متکلمان زیدیه، معتزله و برخی دیگر مذاهب نیز اختلاف درون فرقه‌‌ای دراین‌باره وجود دارد.^۵ در بیان تاریخچه شکل‌گیری موضوع استطاعت ذکر این نکته لازم است که از همان آغازین سال‌های ظهور اسلام، اندیشه‌ای میان گروهی از مسلمانان پدیدار شد كه بر آن بود تا تفسیری جبرگرایانه و خاص از قضا و قدر الاهی ارائه دهد. از منظر این گروه، تقدیر و قضای هر چیزی از سوی