محبت به مؤمنین،^۱ حب فی الله،^۲ اطاعت از والدین^۳ و کنترل خشم،^۴ ایمان شمرده ‌شده‌اند.

سرآغاز تبدیل‌شدن بحث ایمان و کفر به یک مسئله کلامی، به تلقى خوارج در زمان جنگ صفین و پس از ماجرای حکمیت باز می‌گردد. آنها با این استدلال که مرتکب گناه كبیره كافر است، کسانی که به حکمیت تن دادند را از اسلام خارج دانستند.^۵ در برابر این تندروی خوارج، فرقه «مرجئه» ظهور کرد که پیروان آن معتقدند ایمان، تصدیق به قلب و اقرار به زبان است و گناهان هر اندازه هم که باشند به آن زیانی نمی‌رسانند و به همین دلیل مرتكبین گناه كبیره را مؤمن می‌دانستند.^۶ در این میان واصل بن عطاء، بنیان‌گذار مكتب معتزله، معتقد است گناه کبیره با كفر یکسان نیست. او مرتكب كبیره را فاسق دانسته و بر این باور است كه فاسق نه ایمان دارد و نه كافر است^۷ و همین دیدگاه خاستگاه و زمینه‌ساز نظریه منزلة بین المنزلتین در میان معتزلیان شد.

در این زمان، دانشوران امامی در مدرسه کوفه - با الهام از آموزه‌‌های ائمه‌‌ علیهم السلام- به نظریه‌‌پردازی در این زمینه پرداختند. برخی از مسائل ایمان و کفر مورد اتفاق همه آنان بود؛ برای مثال، همه بین اسلام و ایمان فرق قائل بودند و در نگاه آنان، اسلام اعم از ایمان و سبب حفظ و حرمت جان، مال، ناموس شخص، ازدواج و ارث است، ولی ایمان درجه‌‌ای بالاتر از اسلام و سبب تقرب و در نتیجه نیل به بهشت است؛ از زمره روایاتی که به این تفاوت اشاره کرده‌اند، این روایت از امام صادق علیه السلام است که می‌فرماید‌‌: «به‌وسیله اسلام جان محفوظ می‌ماند و امانت ادا می‌شود و فروج بدان حلال می‌‌شوند ولی ثواب و پاداش آخرت بر ایمان است‌‌».^۸ در روایت دیگری این تفاوت آشکارتر بیان شده است‌‌: «ایمان اقرار کردن و عمل کردن است ولی اسلام تنها اقرار کردن است».^۹ شیخ مفید در اوائل المقالات، می‌نویسد‌‌: امامیه بر این عقیده اتفاق‌نظر دارند که اسلام

برخی موارد اعمال می‌کند - در مقایسه با کتاب الفرق بین الفرق بغدادی و حتی ملل و نحل شهرستانی از جهاتی سنجیده‌‌تر و دقیق‌‌تر سخن گفته است؛ افزون بر این، اشعری بر همه آنان مقدم بوده است. حال با توجه به ‌‌اندیشه امامیه و زراره در این زمینه باید گفت ادعای اشعری مبنی بر این‌که زراره قائل است خداوند علیم و بصیر نیست تا زمانی که آنها را خلق کند،^۱ صحیح نیست؛ چرا که منظور زراره از حدوث علم الهی، علم فعلی بوده است و از این‌جهت، اشاره‌ای به علم ذاتی خداوند نداشته است.

اصحاب امامیه در عصر حضور درباره چگونگی تحقق علم فعلی خداوند به اشیاء، اختلاف‌نظر داشته‌‌اند؛ برخی آن را پس از ایجاد شیء و برخی دیگر آن را به‌وسیله ایجاد علم می‌دانسته‌اند.^۲ اشعری به زراره نسبت می‌دهد که خداوند با خلق صفت علم، آگاه می‌شود،^۳ ولی هیچ روایت و یا مطلبی در منابع شیعه به این مسئله اشاره ندارد. شاید بتوان گفت منظور زراره خلق اسما و صفات الاهی از سوی خداوند بوده است که به‌اشتباه به علم فعلی خداوند به اشیاء تفسیر شده است؛^۴ اما روایتی که پیش‌تر از زراره و حمران در ذیل تفسیر سوره مبارکه انسان نقل شد، بیان می‌کند که به اعتقاد آنان علمِ فعلیِ خداوند به اشیاء، به صرف تقدیر آنها ایجاد می‌شود.^۵‌

مسئله ایمان و کفر

مسئله ایمان و کفر از نخستین مسائل کلامی است که در جامعه اسلامی طرح شده است. تعریف ایمان با مبانی مختلف سبب‌ساز بروز اختلاف در مفاهیم مختلفی مانند توبه، فسق، كفر، تعذیب، عفو و... شده است. در باب سیر تاریخی طرح مسئله ایمان باید گفت گرچه در سخنان پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله شاهد مباحثی در زمینه ایمان هستیم، اما با این‌همه، ‌مسئله ایمان ‌مسئله پیچیده و مبهمی در این عصر نبود. در زمان پیامبر صلی الله علیه و الهدر معناى ایمان و لوازم بعید آن، سخنى نمی‌رفت و بلکه بحث و ‌گفت‌وگو بیش‌‌تر درباره متعلق ایمان بود. در بسیاری از روایات، مدارا با مردم،^۶