علمِ مرتبه دوم، علمِ فعلی خداوند است.

بدین ترتیب روشن می‌شود که ناآگاهی غیر شیعیان نسبت به این دو ساحت از صفات الاهی زمینه‌ساز بدفهمی آنان از باور امامیه درباره علم الاهی شد، به‌طوری‌که مدعی شدند شیعیان به خداوند نسبت جهل می‌دهند و بر این باورند که خداوند پیش از خلقت اشیاء به آنها علم ندارد.^۱ بر اساس چنین بینشی، کتاب‌های مقالات‌نویسی اهل سنت، دیدگاه خاصی را در مورد صفات الاهی به زراره نسبت داده‌اند. اشعری در مقالات الاسلامیین این دیدگاه را به زراره و اصحاب او نسبت می‌دهد که خداوند از ازل سمیع، علیم و بصیر نبود و پس از آن‌که این صفات را برای خود خلق کرد، متصف به این صفات شد.^۲ بغدادی ‌‌اندیشه زراره در باب صفات را به صفات حی، قادر و مرید نیز تسری می‌دهد، درحالی‌که اشعری این ‌‌اندیشه زراره را در خصوص علم، سمع و بصر که از شُعَب علم به‌حساب می‌آیند، اطلاق کرده است.^۳

شهرستانی همانند بغدادی، قول کلی را به زراره نسبت می‌دهد و می‌گوید‌‌: زراره معتقد است‌ که علم، قدرت و حیات، بلکه همه صفات الاهی نخست وجود نداشتند و سپس حادث شدند.^۴ سمعانی در الانساب^۵ و ابن جوزی در کتاب تلبیس ابلیس،^۶‌‌ همین قول کلی را به زراره نسبت داده‌اند. از میان محققان معاصرِ اهل سنت، علی سامی النشار^۷‌ و از میان مستشرقان جوزف فان اس.^۸ معتقدند این دیدگاهی‌ که در آن صفات به‌صورت کلی مطرح شده است، تعمیمی از جانب دیگران است و سخن زراره نیست. قول زراره، ‌مسئله علم و ادراک است؛ گروهی بی‌اساس تعمیم داده‌اند که اگر کسی در باب علم این حرف را بزند، حتماً در باب قدرت، اراده و... نیز همین حرف را مطرح می‌کند. در جمع‌بندی این سخنان باید گفت آنچه می‌توانیم به‌یقین به زراره نسبت بدهیم، قول اشعری است؛ چرا که اشعری در کتاب مقالات الاسلامیین - با همه تعصبی که در

جامعه اسلامی، شیعیان را نیز تحت تأثیر قرار داده بود و پرسش‌های بسیار اصحاب از ائمه‌‌ علیهم السلامگویای رواج این تفکر در میان شیعیان است^۱ در شرایطی که تشبیه صفات خداوند به صفات بندگانش امری متداول بود، خاندان اعین در اصلاح این اندیشه رایج می‌کوشیدند. زراره دو روایت از امام باقر علیه السلام درباره عدم جواز توصیف خداوند نقل کرده است^۲ و همچنین در روایتی عبدالملک بن اعین از امام صادق علیه السلام درباره توحید می‌پرسد که امام علیه السلام مذهب صحیح در صفات الاهی را پرهیز از تشبیه صفات الاهی به صفات مخلوقات - با تأیید توصیف خداوند به صفات - بیان می‌کند.^۳

در روایات نقل شده از سوی خاندان اعین، تنها در یک روایت بر دو گونه بودن صفات الاهی تأکید شده است. این روایت که گویای فهم صحیح این خاندان از این مسئله است، به‌وسیله زراره از طریق حمران و از امام باقر علیه السلام نقل شده است. حمران از معنا و مفادِ آ‌‌یه شریفه (لم یکن شیأ مذکوراً) سؤال کرده و امام علیه السلام‌ آن را متعلق به زمانی می‌داند که انسان شیئیت داشته، ولی مذکور نبوده است. حمران در ادامه، از معنای آیه شریفه (أَ وَ لا یذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یكُ شَیئاً) می‌پرسد و امام علیه السلام مقصود آیه را این می‌داند که انسان را خلق کردیم درحالی‌که نه در کتاب و نه در علم بود.^۴ امام علیه السلام در این حدیث، دو مرحله برای انسان در نظر گرفته است. در یک مرتبه انسان هیچ‌چیزی نیست؛ یعنی زمانی که هنوز انسان شیئ نیست؛ نه در کتاب و نه در تقدیر، در این صورت نیز خداوند به انسان آگاه است، یعنی علم بلامعلوم. مرتبه دوم این است که از مقام عدم خارج می‌شود و به مقام کتاب و مقام علم و تقدیر می‌رسد که شیء است، ولی شیء مذکور نیست (لم یکن شیأً مذکوراً)، یعنی هنوز با وجود شیئیت، وجود خارجی پیدا نکرده است و این