می‌راندند که به دیدگاه مقصره نزدیک بود،^۱ متهم به تقصیر شدند؛ اتهامی که بیش از همه از یک برداشت ناقص و نادرست از شخصیت و سخن آنان سرچشمه می‌گرفت. از جمله این افراد، به عبد اللّه ‌‌بن ابی یعفور صحابی خاص امام صادق علیه السلام^۲ می‌توان اشاره کرد.^۳ حضور انبوه «مرجئه شیعه» که لقب دیگری برای بَتریه یا مُقصره بود، در تشییع جنازه عبداللّه‌ بن ابی یعفور^۴ از بارزترین دستاویزها برای این اتهام است. همچنین تفسیرهای گونه‌گون از روایات نقل شده از او، اندیشه‌ای تقصیری موسوم به علمای ابرار را به او نسبت داده است. به زعم برخی نویسندگان، این نگره و نظریه انکار عصمت و علم ویژه‌ اهل بیت علیهم السلام را در پی‌ دارد؛^۵ اما این ادعا موجّه نیست و شواهد کافی و دقیقی آن را همراهی نمی‌کند؛ چرا که برخی پژوهش‌ها به درستی نشان داده‌اند که اصطلاح «علمای ابرار» اصطلاحی بود که از سوی اهل بیت علیهم السلام برای تبیین معنای علم ویژه و عصمت در عصر تقیه به کار رفته است و به هیچ روی به معنای کوتاهی‌ورزیدن در ویژگی‌های امام، نزد امامیه نیست.^۶

۳. متکلمان منفرد و میانه

همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، امروزه می‌توان از دو جریان کلامی در کوفه یاد کرد. صف‌بندی اصحاب میان این دو جریان، پیامدهایی نیز در پی دارد که از آن میان، بلاتکلیفی در جای‌گرفتن برخی شخصیت‌ها ذیل عناوین پیش‌گفته است. این افراد روش و منهجی جدا از این دو جریان ندارند، اما شواهد موجود، آنان را در میانه دو جریان جای می‌دهد به‌گونه‌ای که در پاره‌ای مسایل با یک جریان و در برخی موارد با جریان رقیب هم‌نوا می‌شوند. ابوجعفر کوفی محمد ‌بن حکیم خثعمی از زمره این افراد است که مناظراتش گواه بر این ادعاست.^۷

ابو عبداللّه‌ معلی ‌بن خُنَیس، صحابی خاص امام صادق علیه السلام، راوی دیگری است که متهم به غلو شده است. گزارش روشن‌گری از اختلاف میان اصحاب کوفه در دست است که در دو طرف آن، معلی ‌بن خنیس و عبداللّه ‌‌بن ابی یعفور به عنوان نماینده متهمان به غلو و تقصیر قرار دارند. در این روایت معلی امامان را تا مرتبه پیامبری بالا می‌برد و در مقابل ابن ابی یعفور آنان را با عنوان «علمای ابرار» معرفی می‌کند. این داستان با بردن اختلاف نزد امام صادق علیه السلام به نفع ابن ابی یعفور پایان می‌یابد.^۱ این داستان خود شاهدی بر اندیشه‌ورزی درون‌متنی این گرایش است.

۲.۲. گرایش تقصیر و متهمان به آن

در کنار گرایش پیشین، خط فکری دیگری در کوفه وجود داشت که به بَتَریه شهره بود. سردمداران این خط فکری هرچند از اصحاب صادِقَین علیهما السلامبودند با این همه در بحث مقامات امام، به ویژه علم ویژه ایشان تردید می‌کردند.^۲ همچنین در امر برائت از دو خلیفه نیز با باور امامیان زاویه می‌گرفتند.^۳ نامیده شدن این خط به نام اهل تقصیر در این نوشته از همین‌روست. این خط فکری اگرچه افضلیت امام علی علیه السلام را می‌پذیرفت، اما خلافت خلفای نخستین را نیز صحیح می‌دانست و عملاً برای پندارِ سنیان در مسئله امامت و خلافت، ‌تن‌پوشی از اعتقاد شیعه ارائه می‌نمود. این نظریه، خود را در نظریه مشهور امامت مفضول نمایاند؛ نظریه‌ای که در ابتدا از سوی این خط فکری ارائه شد.^۴ سرشناس‌ترین هواداران این جریان عبارتند از کثیر‌النواء، حسن ‌بن صالح ‌بن حی و برادرش علی، سالم ‌بن ابی حفصة، سلمة ‌بن‌کهیل و ابو‌المقدام ثابت‌الحداد. این افراد با بروز جریان زیدیه در کوفه، به تدریج از امامیه جدا شدند و به جریان زیدیه پیوستند.^۵

چه‌بسا به‌دلیل اختلاف‌های بسیاری که میان مقصران (منکران برائت) و امامیان (معتقدان به برائت) بروز کرد^۶ برخی بزرگان امامیه تنها به این دلیل که تقیه می‌کردند و سخنانی بر زبان