405
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

قم: ‌‌‌‌‌‌‌‌‌دارالحدیث، ۱۳۶۴ش.

۲. اشعرى‏، ابو الحسن، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین‏، آلمان- ویسبادن: ‏ فرانس شتاینر، ۱۴۰۰ق.

۳. اقوام کرباسی، اکبر، «مدرسه کلامی کوفه»، نقدونظر، ش۶۵، ص‌۳۸-۶۵، ۱۳۹۱ش.

۴. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تهران: ‌‌‌‌‌‌‌‌‌دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ق.

۵. بیات مختاری، مهدی، خورشید شرق در سده سوم؛ فضل بن شاذان نیشابوری، قم: موسسه کتاب‌شناسی شیعه، ۱۳۹۲ش.

۶. ‏حمیرى‏، ابو سعید بن نشوان، الحور العین، تحقیق و تعلیق: کمال مصطفى، تهران: اعادات، ۱۹۷۲م.

۷. خزاز رازى، على بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، قم: بیدار، ۱۴۰۱ق.

۸. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، لبنان: البلاغ، ۱۴۱۹ق.

۹. رضایی، محمدجعفر، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، نقدونظر، ش۶۵، ص‌۹۱-۱۱۰، ۱۳۹۱ش.

۱۰. ______، «تبیین معنایی اصطلاح علمای ابرار با تأکید بر جریانات فکری اصحاب ائمه»، اندیشه نوین دینی، ش۳۱، ص۶۹-۷۸، ۱۳۹۱ش.

۱۱. شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تصحیح: حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.

۱۲. ______، رجال الطوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۳ش.

۱۳. ______، فهرست کتب الشیعة وأصولهم وأسماء المصنّفین وأصحاب الأصول، اعداد: المکتبة المحقق الطباطبایی، قم: ستاره، ۱۴۲۰ق.

۱۴. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.

۱۵. ______، علل الشرائع، قم: کتابفروشى داورى، ۱۳۸۵ق.

۱۶. ______، کمال الدین وتمام النعمة، مصحح: علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۹۵ق.

۱۷. ______،التوحید، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.

۱۸. ______،معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۰۳ق.

۱۹. ______، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۱۳ق.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
404

عدم حضور هشام بن حکم و زراره در نقل این احادیث می‌تواند حاکی از عدم اعتقاد ایشان به این مضمون باشد، اما دلیل روشنی بر مخالفت ایشان با این مضمون در دست نیست.

در مدرسه قم هر دو خط اصلی نقل حدیث (خط منتهی به کلینی و خط منتهی به شیخ صدوق) در نقل همه گونه‌‌های احادیث خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام، حتی خلقت نوری خاص پیشین با هم اشتراک دارند. با این‌همه، بین ابتدا و انتهای هر کدام از دو خط در قبال نقل این احادیث تطوری مشهود است. در خط منتهی به کلینی، به رغم این‌که علی بن ابراهیم و ابراهیم بن هاشم دو حلقه اصلی متصل‌کننده کلینی به میراث حدیثی کوفه هیچ حدیث خلقت نوری اهل‌بیت علیهم السلامرا نقل نکرده‌اند، کلینی با استفاده از مشایخ دیگرِ خود، این احادیث را در الکافی گنجانیده است. از طرف دیگر او رویّه ابراهیم بن هاشم و علی بن ابراهیم را در عدم نقل از متهمان به غلو نظیر مفضل و محمد بن سنان نقض کرده و از ایشان احادیث فراوانی نقل کرده است. در خط منتهی به شیخ صدوق، با این‌که سه حلقه سخت‌گیر پیش از او، یعنی احمد بن محمد بن عیسی و سعد بن عبداللّه و ابن الولید به‌صورت محدود احادیث خلقت نوری را نقل کرده‌‌اند، وی به تبع پدرش دست و دل‌بازتر با این احادیث روبه‌رو شده و شمار بالایی از آنها را نقل کرده است. بدین ترتیب می‌توان گفت مدرسه قم به مرور زمان تعداد هر چه بیشتری از روایات خلقت نوری اهل بیت علیهم السلامرا مورد پذیرش قرار داده است و در این پذیرش ابایی نداشته که از متهمان به غلوِّ کوفی و قمی نقل کند.

با توجه به مجموع روایات راویان قم و کوفه ‌‌‌‌درباره خلقت نوری اهل بیت علیهم السلاممی‌توان گفت که نقل و در نتیجه اعتقاد به اصل خلقت نوری اهل بیت علیهم السلامو حتی خلقت نوری پیشین بین راویان و خطوط حدیثی قم و کوفه، اعم از غیر متهمان به غلو، متهمان به غلو و متهم‌کنندگان به غلو مشترک بوده است و این اعتقاد نمی‌تواند از جمله موارد اتهام به غلو باشد. در این میان در خصوص خط کلامی هشام بن حکم و هواداران و پیروان قمی و خراسانی آن نمی‌توان حکمی قاطع صادر کرد؛ زیرا از یک‌سو از نقل احادیث متهمان به غلو جز به ندرت ابا داشته‌‌اند و از سوی دیگر برخی ایشان، برخی راویان احادیث خلقت نوری را به کذب متهم کرده‌اند، هرچند مشخص نکرده‌‌اند که کدام روایاتشان را کذب می‌دانند.

کتاب‌نامه

۱. ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، تصحیح: سید محمدرضا جلالی حسینی،

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35535
صفحه از 572
پرینت  ارسال به