369
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

این روایات را از ائمه اطهار علیهم السلام نقل کرده‌اند. در کنار این سه جریان اصلی، جریان دیگری نیز در کوفه بود که از سوی جامعه شیعی مورد استقبال قرار نگرفت و طرد شد. افراد این گروه کسانی هستند که تألیفاتی به نام «الاظله» داشتند که عبارتند از: محمد بن سنان، عبدالرحمن بن کثیر‌ هاشمی‌ و علی بن ابی‌صالح. در قم نیز محدثان قمی، از هر سه جریان اصلیِ کوفه، این روایات را - با وجود برخی تفاوت‌ها که ذکر شد - نقل کرده‌اند، اما هرگز از جریان مطرود کوفه استقبال نکرده‌اند، به‌ طوری که علمای قم در مسیر انتقال کتاب الاظله محمد بن سنان، الاظله عبدالرحمن بن کثیر‌ هاشمی ‌و الاظله علی بن ابی‌صالح هیچ نقشی نداشته‌اند و این کتاب‌ها هرگز وارد قم نشدند. همچنین در نقل روایت نیز، تنها یک روایت از محمد بن سنان در مجموع کتب قمی‌ موجود است و آن روایت نیز در کتاب محاسن برقی وجود دارد؛۱ و سرانجام می‌توان گفت که روایات موجود در کتب قمی‌ها، از روایات و راویان مورد طرد نیست و همچنین روایات کتب قمی‌ها، از سوی سه جریان مطرح در کوفه، وارد قم شده‌اند که این سه جریان، همپوشانی کافی برای ایجاد اعتماد به این روایات را فراهم می‌کنند.

کتاب‌نامه

* قرآن کریم.

۱. ابن‌ الغضائری، احمد بن حسین،‏ رجال ابن‌ غضائری، قم: مؤسسه اسماعیلیان،‏. ۱۳۶۴ش، چاپ دوم‏.

۲. ابن ‌قولویه، جعفر بن محمد‏، کامل الزیارات،‏ نجف اشرف: دارالمرتضویة، ۱۳۵۶ش.

۳. ابوغالب زراری، احمد بن محمد‏، رسالة أبی‌غالب زراری‏، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیة، ۱۳۶۹ش.

۴. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق.

۵. حلی، جمال‌الدین ابی‌منصور حسن بن یوسف بن مطهر‏، خلاصة الاقوال، قم: مؤسسه نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.

۶. حلی، حسن بن سلیمان‏، مختصر البصائر، قم: مؤسسه نشر اسلام، ۱۴۲۱ق.

1.. برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۷۸.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
368

حدیث بوده و دیگری، سعد بن‌عبداللّه‌ اشعری که از ثقات امامیه و شیخ طایفه در قم بوده است. این امر، نشان‌دهنده مورد قبول بودن این کتاب در بین محدثان بزرگ بوده است. گفتنی است، این کتاب اکنون وجود ندارد.

یکی از اساتید احمد بن محمد بن عیسی اشعری، محمد بن سنان است. اشعری در ابواب گوناگونی از وی نقل روایت کرده، ولی در مسئله عوالم پیشین هیچ روایتی از وی نقل نکرده است؛ با این که محمد بن سنان در این زمینه تألیف مستقلی به نام «الاظله» داشته است. شاید همین عدم نقل از محمد بن سنان سبب شد تا کتاب الاظله احمد بن محمد بن عیسی الاشعری مورد قبول علما قرار گیرد. شایان ذکر است که احمد بن محمد بن عیسی اشعری یک روایت درباره عالم ارواح دارد، ولی روایات بسیاری درباره عالم ذر نقل کرده و بیشترین روایات را در عالم ذر از حسن بن محبوب نقل کرده است.

دیگر کتابی که در مدرسه قم درباره عوالم پیشین نوشته شده، کتابی با نام ارواح از عبداللّه‌ بن جعفر حمیری است. نجاشی وی را این‌گونه توصیف کرده است: «شیخِ قمی‌ها و وجه آنهاست. وی کتاب‌های بسیاری نوشته است، از جمله کتاب الأرواح».۱ مشخص نیست محتوای این کتاب درباره چه چیزی است؛ آیا درباره عالم ارواح است و یا چیز دیگر، اما از عنوان کتاب چنین فهمیده می‌شود که نویسنده به موجود مستقلی به‌عنوان «روح» اعتقاد داشته و با توجه به وجود روایاتی درباره خلقت پیشین روح، به یقین به عالم ارواح قائل بوده است. از حمیری در این زمینه تنها یک روایت نقل شده است۲ و آن روایت نیز به طور غیرمستقیم به عوالم پیشین اشاره دارد، در حالی‌که او می‌توانست روایات بسیاری در این زمینه نقل کند؛ زیرا او محدثی پر‌روایت بوده است. همچنین او در کوفه نیز حضور داشته و به روایات متعدد و مختلفی در کوفه دسترسی داشته است و ‌افزون بر این، او تألیفات فراوانی در زمینه مسائل کلامی ‌نیز داشته است و بر همین اساس، شرایط برای وی در نقل این دسته از روایات، فراهم بوده است.

نتیجه‌گیری

از مجموع مطالب بیان‌شده می‌توان چنین نتیجه گرفت که در مدرسه کوفه، سه گروه از دانشوران

1.. همان، ص۲۱۹.

2.. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۳۹۶.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35545
صفحه از 572
پرینت  ارسال به