هم داشته‌اند^۱ اما همگی ایشان پس از زراره زندگی می‌کرده و اقتباس زراره از آنان ممکن نیست. در این‌که سلامت مورد نظر این گروه تنها سلامت جسم است یا سلامت روح را هم در بر می‌گیرد چندان معلوم نیست، اما هر چه باشد می‌توان گفت منظور آن چیزی است که فعل به واسطه آن قابلیت انجام می‌یابد.

او خود روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت ذیل آیه (وَقَدْ كانُوا یدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سالِمُونَ)^۲ فرموده‌اند‌‌: «و هُم مُستطیعون».^۳ این گفته در واقع، ترجمهٔ استطاعت به سلامتی و تندرستی انسان است.^۴ طبیعی است چنین تلقی و دیدگاهی از استطاعت، باید به تقدم استطاعت با فعل، معتقد باشد‌‌؛ چرا که با وجود سلامت جسم، استطاعت پیش از فعل محقق خواهد بود.

نظریه مؤمن الطاق

نظریه سوم، دیدگاه مؤمن الطاق است. مؤمن الطاق نیز همانند زراره بر این باور است که استطاعت پیش از فعل محقق است.^۵ او می‌پنداشت عزم و ترغیب انسان برای انجام فعل اساساً زمانی صورت می‌یابد که فرد در درون خویش احساس استطاعت کند و تا چنین حالتی در انسان نباشد، کوشش و تلاشی برای انجام فعل از سوی انسان انجام نمی‌گیرد‌‌؛ اما این تمام دیدگاه و نظریه مؤمن‌ الطاق نیست؛ چرا که اشعری اضافه‌ای برای دیدگاه دارد که نظریه او را از تلقی زراره جدا و به نظریه هشام نزدیک می‌کند. به گفته اشعری، مؤمن الطاق معتقد است‌: «ان الاستطاعة قبل الفعل وهى الصّحة وبها یستطیع المستطیع فكل صحیح مستطیع وكان ‌شیطان الطاق یقول‌‌: لا

به نظر می‌رسد نقطه عزیمت زراره و همراهان او در استطاعت قبل الفعل، استطاعت فقهی بوده است. چندان دور از واقع نخواهد بود اگر بگوییم در نگاه زراره، معیت استطاعت با فعل، مساوق با جبر ‌دانسته می‌شده است؛ چرا که اگر تمام ابزار استطاعت در دست انسان نباشد، در مواردی تکلیفِ غیر‌مقدور پیش خواهد آمد و روشن است که انجام چنین کاری از سوی خداوند قبیح و محال است. سؤال او از امام صادق علیه السلام درباره آیه حج، گواه خوبی بر این دریافت است. کشّی در داستانی نقل می‌کند زیاد بن ابی حلال خدمت امام صادق علیه السلام رسید و طی گفت وگویی عرضه داشت‌‌: زراره از استطاعت در آیه (وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبیلاً وَ مَنْ كَفَر)^۱ از شما سؤال کرده و شما فرموده‌اید مستطیع کسی است که زاد و راحله داشته باشد. سپس سؤال کرده است آیا هر کس زاد و راحله برای فریضه حج داشته باشد، مستطیع است، حتی اگر حج به جا نگذارد؟ فرموده‌اید‌‌: بلی.^۲

در این روایت می‌بینیم به اعتقاد زراره زمانی حکمِ به وجوب حج صحیح است که انسان مستطیع باشد و اگر گفته شود استطاعت حین الفعل است، معنایش این خواهد شد که هیچ کس، هیچ‌گاه حج به جا نیاورد. از همین‌رو، او معتقد بود باید تمام ارکان استطاعت، پیش از فعل باشد تا حکمِ وجوب، فعلی شده و توان انجام آن میّسر شود.

درواقع، زراره برای این‌که به جبر نگراید به این فرضیه گرایش پیدا کرده که انسان پیش از انجام فعل بر انجام آن مستطیع است‌‌؛ اما این بدین معناست که انسان توانایی و تمکن بر انجام هر فعلی دارد و می‌تواند آن را به سامان برساند و این معنا نفی تقدیر خداوند در نقطه فعل انسان است. شاید بتوان ادعا کرد زراره نتوانسته بین مشیت عام خداوند و اراده انسان جمع کند‌‌؛ اما این به معنای عدم اعتقاد او به مشیت عام خداوند هم نمی‌تواند باشد.

نکته دیگری که در نظریه این گروه برجسته است، تعریف استطاعت به تندرستی و سلامت است. گویی زراره و همفکران او از میان تمام ارکانی که می‌تواند به‌عنوان آلة الاستطاعة لحاظ شوند، تنها سلامت را مد نظر قرار داده‌اند.^۳ این تعریف از استطاعت را جمع زیادی از معتزلیان