305
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

۴.  ، سید مرتضی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.

۵. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، تصحیح: هلموت ریتر، بی‌جا: دارالنشر فرانزشتایز، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

۶. اعتصامی، عبدالهادی، «چگونگی مواجهه شیخ مفید با میراث حدیثی امامیه»، نقدونظر، ش۶۶، ۱۳۹۱ش.

۷. ایجی، میرسید شریف، شرح المواقف، تصحیح: بدرالدین نعسانی، قم: الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.

۸. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح: سید جلال الدین حسینی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۰ش.

۹. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌بیروت: دار الجیل - ‌‌‌‌‌‌‌‌‌دار الافاق‏، ۱۴۰۸ق.

۱۰. جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تهران: ناصرخسرو، ۱۴۱۲ق.

۱۱. جمع من المؤلفین، شرح المصطلحات الفلسفیه، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.

۱۲. حلی، حسن بن مطهر (علامه حلی)، انوار الملکوت، قم: الشریف الرضی، ۱۳۶۳ش.

۱۳. خیاط معتزلی، ابوالحسین، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، تحقیق: الدکتور نیبریج، بیروت: مکتبة الدار العربیه للکتاب، ۱۹۹۳م.

۱۴. رحیمی، جعفر، «تبیین استطاعت از منظر امامیه تا قرن چهارم»، پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اعتقادی و کلامی، ش۱۱، مرکز انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه، ۱۳۹۲ش.

۱۵. زرکلی، خیرالدین، الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال من العرب والمستعربین والمستشرقین، بیروت: دارالعلم للملایین، بی‌تا.

۱۶. ژیلسون، اتین، تاریخ فلسفه مسیحی در قرون وسطی، ترجمه: رضا گندمی نصرآبادی، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۹ش.

۱۷. سبحانی، محمدتقی و نعیم‌آبادی، حسین، مدرسه کلامی کوفه در دوران نظریه‌پردازی، در حال چاپ.

۱۸. شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق: محمد بدران، قم: الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.

۱۹. شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)، شرح اصول الکافی، تصحیح: محمد خواجوی، تهران: موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.

۲۰.  ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: ‌‌‌‌‌‌‌‌‌دار احیاء التراث، ۱۹۸۱م.

۲۱. صفار قمی، ابوجعفر محمد بن الحسن بن فرّوح، بصائر الدرجات، قم: مکتبة آیة اللّه العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.

۲۲. صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب، ۱۴۱۴ق.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
304

(همان‌گونه که جبرگرایان می‌گفتند)، با این ادعا و انگاره نیز مشکل داشتند که خداوند به‌طور کلی از سلطنت نسبت به بخشی از عالَم (فعل اختیاری انسان) برکنار باشد و افعال اختیاری به طور کامل به خود انسان واگذاشته شود.

موضوع استطاعت نیز از پیچیدگی‌های تاریخی بسیاری برخوردار است. هرچند اصحاب امامیه در دو گروه کلی آشکارا در موضوع استطاعت در مقابل یک‌دیگر صف‌آرایی می‌کردند، اما هیچ‌گاه به جبر یا اختیار مطلق معتقد نبودند. در بحث و نظریه امرٌ بین‌الامرین نیز اهل حدیث به‌روشنی از دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جبری حمایت می‌کردند، ‌همان‌طور که معتزلیان به جهت حمایت آشکار خود از اختیار انسان به «مفوّضه» مشهور شده بودند، اما بررسی مبانی اساسی امامیه نخستین درباره فعل الاهی، فعل آدمی، اراده، مشیت، قدر و قضا و همچنین استطاعت نشان می‌دهد که امامیه عمیقاً معتقد به امرٌ بین الامرین بودند. این موضوع در اراده انسان و تقدیر و قضای (حکم) او که در عین آزادی او به مشیت و عزم و اراده الهی محدود می‌شود و متکلم امامی را از دام جبر و همچنین اختیار مطلق می‌رهاند - به خوبی روشن می‌شود. اما امامیه بغداد در این موضوع نیز با نرمی به تفویض معتزلی متمایل شدند و بعدها با پیدایش نظریه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیگر به‌ویژه دیدگاه‌های‌ فلسفی- عرفانی نظریه تفویض نیز به فراموشی سپرده شد و نوعی جبرگرایی دامن دیدگاه‌های امامیه را گرفت و نظریه امرٌ بین الامرین بیشتر سیما و صورتی شعارگونه به خود گرفت.

البته، در این باره پرسش‌های ‌اساسی دیگری همچون ارتباط اراده الهی با مقوله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی چون ذات الاهی، صفات الاهی، مفهوم علیت، جهان هستی، فعل انسان و سرنوشت او و در نهایت، نسبت اراده خداوند با احکام عقلی و ارزش‌های اخلاقی‌ مطرح است که نیازمند پژوهش‌های ‌دقیق‌تر و جداگانه‌ای است.

کتاب‌نامه

۱. ابن شعبه حرانی، حسن، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.

۲. ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رساله ابی غالب الزراری الی ابنه فی ذکر آل اعین، تحقیق: محمد رضا حسینی، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الاسلامیه، ۱۳۶۹ش.

۳. اسعدی، علیرضا، هشام بن حکم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36028
صفحه از 572
پرینت  ارسال به