استطاعت بود که «همه‌ آن چیزی که تحقق درونی فعل با آن است».^۱

روایات اهل بیت علیهم السلامنیز به این دلیل که دربردارنده مطالبی بودند که دیدگاه هر دو طرف نزاع را در بر می‌گرفتند، این احتمال را به وجود می‌آوردند که اختلاف اصحاب از همین اختلاف ظاهری در روایات سرچشمه گرفته است. استطاعت در روایت هشام بن سالم از سلیمان بن خالد^۲ و همچنین روایت ابوبصیر^۳ حتی به صراحت، به معنای استطاعت قبل الفعل، گرفته شده است. همچنین در روایتی دیگر با تعبیر «باللّه استطیع»^۴ نوعی اِشعار به استطاعت مع الفعل وجود دارد. جالب است که امام رضا علیه السلامدر ضمن روایتی^۵ و امام هادی علیه السلامدر جواب نامه مردم اهواز^۶ همان عباراتی که به عنوان قول هشام بن حکم در مقالات اشعری آمده است^۷ را بیان می‌کنند.^۸ بدین ترتیب، چنان‌که گفته شد این دوگونه روایات می‌توانند در دو مقام - نه با شیوه جمع تبرّعی - مورد توجه و دقت قرار گیرند.

بدین ترتیب، همچنین دیدگاه متمایز امامیه در مسئله امرٌ بین الامرین نیز تا اندازه‌ای روشن می‌شود. اهل حدیث به‌روشنی به جبر معتقد بودند، معتزلیان آشکارا از اندیشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تفویضی حمایت می‌کردند و برای آن استدلال می‌آوردند، در حالی‌که بررسی مبانی اساسی امامیه نخستین درباره فعل الاهی، اراده، مشیت، قدر، قضا و همچنین استطاعت نشان می‌دهد که امامیه عمیقاً به امرٌ بین‌الامرین اعتقاد داشتند. در اراده الهی چنان‌که گذشت امامیه وقتی سخن از مراتب هفت‌گانه فعل الهی به میان می‌آوردند به‌طور کاملاً خودآگاه مترصد این امر بودند که هرچند انسان دارای آزادی اراده و حق انتخاب در انجام افعال خویش است، اما در نهایت، بایستی

خارج بدون مشیت خداوند غیر ممکن است. هشام بن حکم در تبیین این اعتقاد، می‌گوید:

افعال الانسان اختیار له من وجه، اضطرار من وجه؛ اختیار من جهة انه ارادها واکتسبها واضطرار من جهة انها لا تکون منه الا عند حدوث سبب المهیج علیها..^۱

از دیگر موضوعات مهم، «استطاعت» بود. استطاعت هرچند سبب اختلاف نظرهای عمیق در میان اصحاب کوفه و تفکیک متکلمان و محدثان مدرسه کوفه - تا سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و سده‌ها - به دو گروه «قبل الفعلی» و «مع الفعلی» شده بود،^۲ اما باز هم در یک نقطه به تلاقی راهبردی می‌رسید که آن را از دیگر دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها متمایز می‌کرد؛ آن نقطه تلاقی، اصل اساسی «لاجبر ولاتفویض بل امرٌ بین الامرین» بود. توضیح این‌که اختلاف متکلمان مدرسه کوفه در پذیرش این اصل اساسی و همچنین اعتقاد بنیادین به مشیت الهی نبود؛ این امر از امتیازات آنان بود که درباره آن اتفاق‌نظر داشتند. بلکه آنان تنها بر سر مفهوم و معنای استطاعت با هم اختلاف نظر داشتند.^۳ به نظر می‌رسد هرچند اصحاب هشام بن حکم در مقابل اصحاب زراره آشکارا صف‌بندی می‌کردند و تفسیر خود از استطاعت را ارائه می‌دادند، اما هیچ‌یک از دو گروه هرگز به جبر یا اختیار مطلق (تفویض) معتقد نبودند؛ نه هشام و اصحابش به جبر باور داشتند و نه زراره و یارانش به تفویض معتقد بودند؛ بلکه موضوع این بود که هشام بن حکم در پی توضیح این مطلب بود که معنای استطاعت عبارت است از «همه آن چیزی که تحقق بیرونی فعل با آن است»^۴ و زراره در پی تبیین این معنا از