انسان در ضمیر و نفس او است^۱ بر خلاف خداوند که خارج از اوست و دیگر این که فعل انسان در نهایت، برای امضاء و انجام به سبب مُهَیِّج^۲ یا به بیان دیگر «سبب وارد من اللّه»^۳ نیازمند است که این امر در فعل الهی منتفی است.

لوازم نظریه اراده در دیگر معارف

دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خاص امامیه درباره فعل و اراده الهی در برخی گزاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کلامی لوازم بسیار مهمی در پی دارد که آشکارا اندیشه امامیه را به‌صورت یک منظومه و پارادایم مستقل نشان می‌دهد. این گزاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها عبارت‌‌‌‌‌‌اند از: قدر و قضای الاهی، بحث مهم و چالش‌برانگیز بداء، مخلوق بودن افعال انسان، دیدگاه پیچیده امرٌ بین‌الامرین و همچنین بحث استطاعت کلامی. در این پژوهش تنها به‌دنبال تبیین تمایزات امامیه نخستین برای نشان دادن استقلال اندیشه‌‌‌‌‌‌ای آنان هستیم و به همین دلیل به این مباحث فرعی به اختصار اشاره خواهد شد.

موضوع نخست، قدر و قضای الهی در مدرسه کوفه است. بنابر آنچه بیان شد، قدر و قضا در مدرسه کوفه امری حقیقی غیر از علم خداوند و همچنین غیر از خود اشیاء و مرادات است، اما در بغداد، قدر و قضا دیگر یا همان علم ذاتی خداست و یا به خود اشیاء باز می‌گردد.

موضوع مهم بعدی بداء است. متکلمان امامیه در مدرسه کوفه - بر خلاف تصور رایج کنونی - دیدگاهی درباره بداء داشتند که آنان را از انگاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و عقایدی که در مدرسه بغداد به این سو متداول شد، کاملاً جدا می‌کند. آنان به «ابداء الرأی» از سوی خداوند و تغییر در علم فعلی خداوند، معتقد بودند. در حقیقت، بعدها بداء در بغداد در تفسیری فرافکنانه به مفهومی معادل «نسخ» تفسیر شد که تنها به معنای اظهار تمام شدن زمان یک امر موقت است. همچنین برخلاف ایده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مدرسه بغداد که لاجَرم بداء را به نسخ تشبیه می‌کردند، متکلمان امامیه در مدرسه کوفه با رویکردی کاملاً متفاوت، نَسخ را به بداء تشبیه می‌کردند؛ بدین معنا که اگر حکمی نسخ هم شود، در واقع، به معنای تغییر اراده خداوند نسبت به آن حکم تشریعی اولی است،^۴ نه

به هر ترتیب، مجموعه کامل این روایات که از جریان‌های ‌حدیثی و کلامی مختلف، شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی همچون علی بن ابراهیم و یونس بن عبدالرحمن، ابوبصیر، احمد بن محمد بن ابی نصر، به‌دست رسیده است، نشان می‌دهد که هیچ چیز در عالم رخ نمی‌دهد، مگر این‌که مراحل اراده را بگذراند.^۱ از این منظر مراتب تقدیری فعل دارای چند مرتبه و مرحله است: مشیت، اراده، تقدیر، قضاء و امضاء (شامل اذن، کتاب، اَجل). این مراتب در روایات اهل بیت علیهم السلام با دقت توضیح داده شده است. برای نمونه، بیان شده است که مشیّت به معنای ابتداء الفعل^۲ یا ذکر الاول^۳ است که می‌توان آن را به خطور تصمیمی در ذهن تشبیه کرد. تقدیر به معنای هندسه و تعیین محدوده تصمیم^۴ قضا به معنای ابرام، تقدیر و تثبیت آن است^۵ و امضاء مرحله انتقال از تقدیر به تکوین است. بدین ترتیب، تا زمانی که اراده به مرحله امضاء نرسیده هنوز «شیء مذکور»^۶ ‌به‌حساب نمی‌آید، بلکه شیء مقدّر است.^۷ تمام این مراحل بنابر روایات در علم فعلی خداوند است؛^۸ علم است چون از جنس معرفت است و هنوز چیزی بیشتر از شیء مقدر نیست، علمِ فعلی است، چون قرار است با علم ذات اشتباه نشود. به هر ترتیب، هرچند همین که خداوند شیء را مشیت یا تقدیر می‌کند آن را خلق کرده است، اما این خلق، خلق علمی است و هنوز به مرحله خلق عینی و تحقق خارجی نرسیده است.^۹

در فعل انسانی نیز البته، با دو تفاوت اساسی همه این مراحل وجود دارد؛ یعنی انسان نیز برای انجام هر کاری معمولاً مراحل مشیت، تقدیر، قضا و امضاء را می‌گذراند، با این تفاوت که اراده