وبینها»^۱ در قرابتی وثیق با اصحاب امامیه به اراده خداوند نسبت به معاصی بندگان تصریح می‌کند.

اما این دیدگاه درباره اراده زمانی که در سیر تطور خود به بغداد رسید، رنگ و بوی دیگری گرفت. از این‌رو، متکلمان معتزلی در بغداد آشکارا مخالفت خود را با هرگونه اراده معاصی از سوی خداوند نشان دادند^۲ و متکلمان امامیه در بغداد نیز همچون معتزلیان بغدادی از آن‌جا که نتوانستند به حل معضل تضاد اراده تکوینی و تشریعی خداوند بپردازند، از اساس منکر چنین اراده‌‌‌‌‌ تکوینی‌ای شدند.^۳ اشعری در بیان شروع این مسیر در میان گروه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های امامیه، معتزلیان شیعه شده را به عنوان کسانی که اراده خداوند به معاصی را بر نمی‌تابند، معرفی می‌کند.^۴

مراحل اراده

مجموعه نصوص درباره اراده در نهایت، ما را به مفهومی از اراده رهنمون می‌شوند که به نحو متکاملی اراده خداوند را به مراحلی تفسیر می‌کنند که با دیدگاه فیلسوفان و حتی متکلمان متأخر در تنافی است. این روایات به چند دسته تقسیم می‌شوند که در نگاه نخست روایت‌گر تبیین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های متضادی از مفهوم اراده هستند. دسته نخست، اراده را غیر از ذات الاهی، غیر از فعل الهی (مخلوقات یا مراد) و غیر از فعل مصدری (اراده کردن) می‌دانند و در واقع، آن را منشأ فعل مصدری می‌دانند از جمله این روایات می‌توان به نمونه زیر اشاره کرد:

عَلِم وشاء وأراد وقدّر و قضی وأمضی فأمضی ما قضی وقضی ما قدّر وقدّر ما أراد... والعلم متقدم علی المشیه والمشیه ثانیه والاراده ثالثه والتقدیر واقع علی القضاء بالامضاء فلله تبارک وتعالی البداء فیما علم متی شاء وفیما أراد لتقدیر الأشیاء فإذا وقع القضاء بالامضاء فلا بداء؛ خداوند بداند و بخواهد و اراده کند و مقدر سازد و حکم کند و امضاء فرماید پس امضاء کند آنچه را حکم کرده و حکم کند آنچه را مقدر ساخته و مقدر کند آنچه را اراده کرده... و علمش مقدم بر مشیت است، مشیت در مرتبه دوم

شواهد و مستندات این ادعا بیش از حد لازم است. جالب است که ابوبصیر که شهرت کلامی هم ندارد و به عنوان محدّث مطرح می‌شود، به پرسشی عمیق در این‌باره از امام علیه السلام می‌پردازد. او پس از این‌که امام علیه السلام مراحل اراده را بیان می‌کند، کنجکاوانه به طرح پرسشی می‌پردازد که دقیقاً با این دغدغه که آیا اراده تشریعی خداوند می‌تواند با اراده تکوینی در تضاد باشد، مرتبط است. او در پایان می‌پرسد: «و احبَّ؟» به این معنا که آیا اگر خداوند مشیت، اراده، تقدیر و قضا می‌کند همواره به این معناست که این کار مورد رضایت او نیز هست؟ امام علیه السلام در این‌جا احتمالاً به این دلیل که مصلحت نمی‌دید به مباحث عمیق‌تری بپردازد، تنها جوابی منفی به صورت صریح و قاطع ارائه می‌دهد.^۱ در جای دیگر امام علیه السلام به صراحت اعتقاد خود به اراده و ارتباط آن با تشریعیات را این‌گونه بیان می‌کند: «گاهی خداوند امر به چیزی می‌کند در حالی‌که آن را مشیت نمی‌کند و گاهی چیزی را مشیت می‌کند، در حالی که بدان امر نکرده است. برای مثال، به ابلیس امر می‌کند که به آدم سجده کن و مشیت می‌کند که ابلیس سجده نکند و اگر مشیت او این بود که سجده کند، ابلیس سجده می‌کرد. به همین ترتیب، خداوند آدم را از خوردن از درخت ممنوعه نهی کرد، اما مشیتش این بود که آدم از آن درخت بخورد، در حالی‌که اگر خداوند مشیت نمی‌کرد]و مشیت آدم را تأیید نمی‌کرد[آدم نمی‌توانست میوه درخت را تناول کند».^۲

به همین ترتیب، برای خداوند دو اراده و دو مشیت - یعنی حتم و عزم - در نظر گرفته شده است. اراده حتم زمانی است که مشیت خداوند به انجام فعلی به وسیله انسان تعلق می‌گیرد در حالی‌که انسان را از انجام آن نهی کرده است یا بالعکس مشیتش به ترک فعلی توسط انسان تعلق می‌گیرد در حالی‌که به انجام آن امر کرده است. بدین ترتیب این اراده (حتم) همان اراده تکوینی است که به انجام گناه (مثل خوردن از درخت ممنوعه) یا عدم انجام کار نیک از سوی آدمی می‌انجامد و اگر خداوند اراده نمی‌کرد، هرگز امکان این که مشیت آدمی بر مشیت او غالب شود، وجود نداشت.

متکلمان نخستین معتزله نیز به دلیل قرابت فکری‌ای که در این‌باره با اصحاب امامیه در کوفه داشتند، آشکارا این ایده آنان را پذیرفتند. ابوالهذیل بصری (م۲۲۷/۸۴۱) که شباهت دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های او با آرای کوفیان امامی در مواضع متعددی روشن شده است، افزون بر این‌که اراده خداوند را چیزی غیر از امر او به اشیاء معرفی می‌کند،^۳ با تعبیر «ان اللّه اراد معاصی العباد بمعنی انه خلی بینهم