نظر می‌گرفتند، اما این نقش هرگز به معنای انحصار ایجاد کردن در وضعیت پیش روی انسان نیست، یعنی فاعلیت خداوند و نقش خداوند در تمشیت امور عالم، اراده انسان را محدود نمی‌کند.

بیانی کامل و تبیینی رسا از فاعلیت انسان بر پایه نظریه «أمرٌ بین الامرین» در حدیثی قدسی وارد شده است که امام رضا علیه السلام نیز چندین‌بار برای بزرگان از اصحاب خویش بیان فرموده‌اند. یونس بن عبد الرحمن، صفوان بن یحیی، حسن بن علی وشاء و احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از مشایخ بزرگ مدرسه کوفه هر کدام در مجلسی این حدیث قدسی را از امام رضا علیه السلامشنیده‌اند که فرمود:

قَالَ اللّه تَبَارَکَ وَتَعَالَى یَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِکَ مَا تَشَاءُ وَبِقُوَّتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی وَبِنِعْمَتِی قَوِیتَ عَلَى مَعْصِیَتِی جَعَلْتُکَ سَمِیعاً بَصِیراً قَوِیّاً- ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّه وَما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ‏ وَ ذَلِکَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ وَأَنْتَ أَوْلَى بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی وَذَلِکَ أَنِّی لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ‏ وَهُمْ یُسْئَلُون.^۱

در این حدیث شریف چند نکته مهم و دقیق نهفته است؛ نخست آن‌که انسان حقیقتاً اختیار دارد و آنچه بخواهد را مشیت می‌کند «کنت انت الذی تشاء لنفسک ما تشاء» اگر چه این اختیار را به مشیّت و خواست خداوند دارد، یعنی خداوند مشیت کرده که انسان دارای اختیار و اراده آزاد باشد.

نکته دوم این که انسان هرچند اختیار عمل دارد، اما برای انجام فعل و تحقق عمل در خارج، نیازمند قدرت و توانی است که آن نیز از سوی خداوند اعطا می‌شود. فرایض و اعمال نیک به قدرتی که خداوند می‌دهد، انجام می‌شوند، همچنین به نعمت و قدرتی که از سوی پروردگار ارزانی شده توان بر معصیت و گناه می‌یابد. در روایت حسن بن علی وشاء آمده است: «عَمِلْتَ الْمَعَاصِیَ بِقُوَّتِیَ الَّتِی جَعَلْتُهَا فِیکَ؛ گناهان را به قدرتی که من در تو قرار دادم انجام دادی».^۲

توجه به این نکته مهم است که قدرت و دیگر نعمت‌هایی که انسان در اختیار دارد و به‌عنوان ابزار عمل از آن بهره‌مند می‌شود، هیچ‌یک ذاتی انسان نیستند و دم به دم از سوی خداوند اعطا و تملیک می‌شوند؛ کسی نمی‌تواند ادعا کند که من در این لحظه قدرت دارم، پس در لحظه بعد می‌توانم هر عملی را انجام دهم. چه بسیار مواردی که فرد اراده عملی را دارد، اما قدرت از او

فَقَالَ هَذَا دِینُ اللّه الَّذِی أَنَا عَلَیْهِ وَآبَائِی.^۱

همان‌‌‌گونه که در این گزارش آمده است، باور حمزة بن حمران بر این بود که انسان استطاعت دارد و اگر استطاعت پیش از فعل موجود نباشد، تکلیف از سوی خداوند وجود نخواهد داشت، اما استطاعت به‌تنهایی برای تحقق فعل کافی نیست و تنها اموری در عالم تکوین واقع می‌شود که اراده و مشیت خداوند بدان تعلق گرفته باشد.

در گزارشی که کشّی نقل کرده است، همین دیدگاه را حمزة بن حمران به عمویش زراره نیز نسبت داده است. می‌دانیم که زراره از نخستین کسانی بود که نظریه استطاعت را به‌لحاظ کلامی تبیین کرد و به‌شدت از نظریه استطاعت پیش از فعل دفاع می‌کرد و به همین دلیل به قَدَری بودن متهم بود. حمزه برای رفع اتهام از زراره، دیدگاه او را چنین حکایت کرده است:

۰.إِنَّ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ‏ یُکَلِّفِ‏ الْعِبَادَ إِلَّا مَا یُطِیقُونَ وَأَنَّهُمْ لَنْ یَعْمَلُوا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللّه وَیُرِیدُ وَ یَقْضِی.^۲

در سوی دیگر، هشام بن حکم و اصحابش - با تقریری متفاوت از استطاعت - بر همین باور تأکید داشتند و همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، هشام استطاعت را به همه آن چیزی که برای تحقق فعل لازم است، تفسیر می‌کرد؛^۳ ‌گویی استطاعت در دید هشام، آمیزه‌ای از مشیت انسان و مشیت خداوند است که نبودِ هر یک، مستلزم نبودِ استطاعت انسان خواهد بود، اما اگر مفهوم استطاعت، بازبسته مشیّت خداوند و اراده انسان باشد، آن‌گاه زمانی می‌توان گفت انسان مستطیع بوده که آن فعل تحقق خارجی یافته باشد و از آنجا که تحقق خارجی فعل از نظر هشام بر فعل خداوند (سببٌ وارد من اللّه) متوقف شده است، برخی همچون اشعری، گمان کرده‌اند که وی اعمال انسان را مخلوق خداوند می‌شمارد.^۴

در حقیقت نقطه تمایز نظریه امامیه با دیدگاه معتزله و اصحاب الحدیث در این بود که متکلمان امامیه در عین باور به ضرورت وجود استطاعت پیش از تکلیف، آن را مقید به مشیت و اراده الهی می‌دانستند و برای خداوند در تدبیر عالم، حتی در حوزه افعال انسان نقشی اساسی در