تبیین امرٌ بین الامرین

آنچه بیان شد تصویری است که اصحاب امامیه در کوفه با نقل روایات اهل‌بیت علیهم السلامارائه داده‌اند و بی‌تردید می‌توان ادعا کرد که همه اصحاب امامیه در کوفه، نفی جبر و نفی تفویض را به‌عنوان اصلی مسلّم پذیرفته بودند؛ حتی آن دسته که پا به عرصه نظریه‌پردازی نمی‌گذاشتند، با نقل روایات ائمه علیهم السلام در نفی جبر و تفویض بر این باور استوار بودند. در گزارش اشعری به‌روشنی وضعیت این گروه تصویر شده و آمده است: «این گروه اگرچه تبیینی از مخلوق یا غیر مخلوق بودن افعال انسان ارائه نمی‌دهند، اما معتقدند جبر همان‌گونه که جهمیه معتقدند و نیز تفویض، آن‌گونه که اگر معتزله می‌گویند، باطل است؛ زیرا روایت از اهل‌بیت علیهم السلامدر این زمینه آمده است.^۱

همچنین از منظر اصحاب امامیه در کوفه، فرد مکلف استطاعت بر فعل و اراده آزاد دارد و از سوی دیگر فاعلیت او با اراده خداوند و نظام تقدیر گره خورده است. در این میان، متکلمان نظریه‌پرداز مدرسه کوفه، افزون بر روایاتی که از اهل‌بیت علیهم السلامدریافت و نقل می‌کردند و در تلاش برای تبیین و نظام‌سازی این معارف، نظریه‌هایی ارائه می‌کردند.

پیشتر اشاره شد که متکلمانِ کوفه مثل زراره، مؤمن الطاق، هشام بن سالم - در تقابل با نظریه جبرگرا - بر «استطاعت پیش از تکلیف» تأکید داشتند و حتی استطاعت را همانند معتزله به صحت و سلامت تفسیر می‌کردند، اما در تقابل با اندیشه معتزله و برای آن‌که به تفویض گرفتار نشوند، بُعد دیگری در مسئله که نشان‌دهنده نقش فعال خداوند در تدبیر عالم هستی است را در کنار تأکید بر استطاعت گوشزد می‌کردند.

بنا بر گزارش اشعری، ‌مؤمن الطاق که گمان می‌کرد استطاعت همان صحت است و طبیعتاً هر انسان سالم و صحیح الجسمی استطاعت دارد، به این نکته نیز اذعان داشت که وجود استطاعت برای تحققِ فعل کافی نیست و تا مشیت خداوند نباشد، فعلی واقع نمی‌شود.^۲

همین دیدگاه را در عرض عقیده حمزة بن حمران به پیشگاه امام صادق علیه السلامنیز می‌بینیم. بنا به گزارش کلینی، حمزة بن حمران به امام صادق علیه السلامعرض کرد:

إِنِّی أَقُولُ إِنَّ اللّه تَبَارَکَ وَتَعَالَى لَمْ‏ یُکَلِّفِ‏ الْعِبَادَ مَا لَا یَسْتَطِیعُونَ وَلَمْ یُکَلِّفْهُمْ إِلَّا مَا یُطِیقُونَ وَ أَنَّهُمْ لَا یَصْنَعُونَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ إِلَّا بِإِرَادَةِ اللّه وَمَشِیئَتِهِ وَقَضَائِهِ وَقَدَرِهِ قَالَ

مخلوق است؛ پرسیدم معنای مخلوق بودن افعال چیست؟ فرمود: یعنی تقدیر شده است».^۱

حمدان بن سلیمان نیز نقل کرده است که در نامه‌ای از امام رضا علیه السلامپرسیدم: آیا افعال بندگان مخلوق است یا غیر مخلوق؟ و امام در پاسخ مرقوم فرمودند: «افعال بندگان دو هزار سال پیش از خلق، در علم پروردگار تقدیر شده‌اند».^۲ همچنین در نامه‌ای که امام برای مأمون فرستاد و درآن باورهای اصیل و خالص اسلام را بیان فرمودند، آمده است: «افعال بندگان مخلوق خداوند است به معنای خلق تقدیری» (یعنی مقدر شده است).^۳

در روایت دیگری که فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلامنقل کرده‌اند، اقرار به خلق تقدیریِ افعال بندگان به‌عنوان یکی از باورهای مؤمن حقیقی و شیعه اهل بیت علیهم السلامشناسانده شده است.^۴

کاربرد واژه خلق نسبت به تقدیرِ اعمال نشان‌دهنده این واقعیت است که اعمال انسان با خداوند نیز نسبتی دارد. «خلق» فعل خداوند است و بر پایه علم و اراده واقع می‌شود، اما نکته مهم این‌جاست که عمل انسان در تکوین، مخلوق خداوند نیست، بلکه در مرحله «تقدیر» مخلوق خداوند است؛ یعنی خداوند حدود و مشخصات این فعل را معین کرده است. بر پایه توضیحی که در روایات آمده بود همه افعال، متعلق اراده و مشیت خداوند نیز هستند، اما اراده و مشیت نیز در راستای تقدیر و خلق تقدیری است، نه خلق تکوینی.

به عبارت دیگر، همه افعال آدمی تحت نظام مشیت، اراده، تقدیر و قضا هستند و با اذن الهی محقق می‌شوند، ولی این مشیت و اراده به معنای اراده تکوینی خداوند که تخلف‌ناپذیر است، نخواهد بود، بلکه این اراده و مشیت، تعیینِ حدود و تحقق علمی فعل است که بر پایه آن مقدمات و شرایط برای فاعل مختار فراهم می‌شود و بر اساس این تقدیر، انسان استطاعت فعل را دارا خواهد شد. بنابراین، می‌توان گفت هیچ فعلی بدون اراده و مشیت خداوند و بی‌آنکه تقدیر شده باشد، رخ نخواهد داد؛ زیرا اگر تقدیر نشده باشد، استطاعت آن فعل در اختیار فاعلِ فعل نخواهد بود و هیچ فاعلی بی‌اذن و اراده خداوند فعلی نخواهد داشت و از آنجا که خداوند مالک و مدبّر عالم است، قدرت و استطاعت فعل را به انسان‌ها تملیک می‌کند و البته، مالکیت او همچنان محفوظ است.