این عالم، مشمول اراده و مشیت الهی و بر اساس نظام تقدیر معرفی می‌شود و خارج کردن برخی امور از حاکمیت اراده الهی مستلزم محدود ساختن دایره سلطنت و حاکمیت خداوند است. در روایتی امام صادق علیه السلاماز پیامبر خدا صلی الله علیه و الهنقل فرمود که «وَمَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَالشَّرَّ بِغَیْرِ مَشِیئَةِ اللّه فَقَدْ أَخْرَجَ‏ اللّه‏ مِنْ‏ سُلْطَانِه‏».^۱

تأکید بر مسئله اراده و مشیت و نظام تقدیر در سخنان امام رضا علیه السلامنیز کرد ویژه‌ای دارد. امام رضا علیه السلامدر فرمایشی، یونس بن عبدالرحمان را از باور قدریه بر حذر می‌دارد و یادآور می‌شود که نه‌تنها بهشتیان که حتی اهل دوزخ و شیطان نیز حاکمیت اراده و فعل خداوند را باور دارند؛ در ادامه امام علیه السلامباور صحیح را این‌گونه به یونس تعلیم فرمود: «چیزی واقع نخواهد شد، مگر آنچه خداوند مشیت کرده باشد، اراده کرده باشد، تقدیر کرده و قضای الهی بر آن جاری شده باشد».^۲ همین مسئله را امام رضا علیه السلامبه نقل از آباء طاهرینش از امیرالمؤمنین علیه السلامبا تفصیل بیشتری بیان کرده‌اند. در این روایت شریف که شیخ صدوق در کتاب توحید، خصال و عیون اخبار الرضا علیه السلام به سند خود از علی بن موسی‌ الرضا علیه السلامنقل کرده است، اعمال به سه دسته تقسیم شده‌اند: واجبات (فرائض)، مستحبات (فضائل) و گناهان (معاصی).

امام علی علیه السلام می‌فرماید: واجبات به امر خداوند و مطابق با علم، مشیت، تقدیر، قضا و رضایت الاهی‌اند؛ فضائل به امر خداوند نیست، یعنی خداوند به انجام مستحبات امر تشریعی نکرده است، اما چنین عملی مطابق با رضایت خداوند، قضا و قدر الهی و مشیت و علم خداوند است؛ گناهان نیز اگرچه به امر خداوند نیست، اما به قضا و قدر الهی و مطابق با مشیت و علم خداوند است.^۳ بنا بر فرموده امام، همه اعمال انسان‌ها - چه نیک و چه بد - مطابق با اراده و مشیت و قضا و قدر الاهی‌اند و این مطلب تفصیلِ همان فرموده امام علیه السلامبه یونس است که «لایکون إلا ما شاء اللّه وأراد وقدّر وقضا».

امام رضا علیه السلامدر تبیین این مسئله که فاعلیت انسان بیرون از مشیت الهی نیست، بارها به این حدیث قدسی استناد فرمود که «یَا بْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی‏ کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ وَبِقُوَّتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی وَبِنِعْمَتِی قَوِیتَ عَلَى مَعْصِیَتِی‏»،^۴ یعنی نه‌تنها اصل حریت و صاحب اراده بودن انسان به مشیت و

فاعلیت حقیقی انسان جمع شود، بخش مهمی از مباحث مربوط به فاعلیت انسان و مسئله جبر و اختیار را به خود اختصاص می‌دهد.

حاکمیت مشیّت و اراده الاهی

اهل‌بیت علیهم السلامدر مواضع مختلفی مشیت و اراده الهی را جاری در همه امور و حتی اعمال انسان‌ها معرفی کرده‌اند. ایشان در برابر دیدگاه مفوضه که سلطنت و حاکمیت خداوند را محدود کرده، حوزه فعل انسان را مستقل و خارج از حاکمیت اراده حق‌تعالی می‌دانستند؛ به عبارت‌ها و بیان‌های مختلف، فعل انسان را تحت نظام اراده و مشیت الهی و حتی بر اساس قضا و قدر معرفی کرده‌اند. در گزارشی که کلینی به سه طریق از حریز بن عبداللّه‌ سجستانی و عبداللّه‌ بن مسکان نقل کرده است، امام صادق علیه السلامفرمود:

۰.لَا یَکُونُ شَیْ‏ءٌ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ إِلَّا بِهَذِهِ‏ الْخِصَالِ‏ السَّبْعِ‏ بِمَشِیئَةٍ وَإِرَادَةٍ وَقَدَرٍ وَقَضَاءٍ وَإِذْنٍ وَکِتَابٍ وَأَجَلٍ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَقْدِرُ عَلَى نَقْضِ وَاحِدَةٍ فَقَدْ کَفَر».^۱

در این بیان، امام پیدایش آنچه در آسمان و زمین است را به مشیت و اراده الهی وابسته دانسته‌اند که از جمله این موارد افعال انسان‌هاست. چنان‌که در این روایت و دیگر روایات این حوزه، نظام تقدیر و قضای الهی را در ادامه مشیت و اراده و پیش از تحقق تکوینی امور عالم، ضروری می‌شمارد. در ادامه، به تبیین معنای مشیت و اراده و نیز تقدیر و قضا در نظام فاعلیت حق تعالی خواهم پرداخت، اما در این‌جا بر این نکته تأکید می‌کنیم که در اندیشه اهل‌بیت علیهم السلامو به پیروی از ایشان، امامیه نخستین در مدرسه کوفه، ارتباط معناداری میان مشیت و اراده حق تعالی و نظام تقدیر با امور تکوینی عالم وجود دارد و افعال انسان در مرحله تحقق خارجی از این قاعده مستثنا نیستند.

توقف پیدایش امور بر مشیت و اراده الهی در روایات دیگری از امام صادق و امام کاظم علیهما السلامتأکید شده است.^۲ امام صادق علیه السلامدر گزارشی که حمزة بن محمد طیار نقل کرده است، فرمود: «مَا مِنْ قَبْضٍ وَلَا بَسْطٍ إِلَّا وَلِلَّهِ‏ فِیهِ‏ مَشِیَّةٌ وَقَضَاءٌ وَابْتِلَاء».^۳ بر پایه این آموزه‌ها هر فعلی در