در پاسخ می‌فرماید:

۰.إِذَا فَعَلُوا الْفِعْلَ کَانُوا مُسْتَطِیعِینَ بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِی جَعَلَهَا اللّه فِیهِم..لَیْسَ لَهُ مِنَ الِاسْتِطَاعَةِ قَبْلَ الْفِعْلِ قَلِیلٌ وَلَا کَثِیرٌ وَلَکِنْ مَعَ الْفِعْلِ وَالتَّرْکِ کَانَ مُسْتَطِیعاً.

اگر چه این دو گزارش در ظاهر نظریه دیگری در مسئله استطاعت را تأیید می‌کنند و نظریه استطاعت مع‌الفعل به‌عنوان نظریه رقیب استطاعت پیش از فعل، دستاویز جبرگرایان بوده، اما دقت در مضمون این دو گزارش نشان می‌دهد تعارضی میان این دو روایت و دیگر روایات اهل‌بیت علیهم السلامنیست، بلکه در این دو گزارش به مطلب دیگری هم اشاره شده است. در گزارش مرد بصری، امام علیه السلامفرمود: «خداوند ابزار و آلت استطاعت را در خلق قرار داده است». ابزار و آلت همان چیزی است که در روایات دیگر به عنوان شرط تکلیف بیان شده و گاه با واژه «استطاعت» بدان اشاره شده است. در گزارش صالح نیلی نیز پس از آن‌که امام فرمود «استطاعت فعل یا ترک حین فعل وجود دارد»، صالح پرسید: پس بر اساس چه چیزی افراد عذاب می‌شوند؟ و امام در پاسخ به ابزار استطاعت اشاره فرمودند و تأکید کردند خداوند کسی را بر انجام عملی مجبور نمی‌کند.

۰.قُلْتُ فَعَلَى مَا ذَا یُعَذِّبُهُ قَالَ بِالْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ وَ الْآلَةِ الَّتِی رَکَّبَ‏ فِیهِمْ إِنَّ اللّه لَمْ یُجْبِرْ أَحَداً عَلَى مَعْصِیَتِهِ.

ارتباط این ابزار که در پاره‌ای روایات با عنوان «استطاعت» و در برخی روایات با عنوان «آلة الاستطاعه» یاد شده است، با حقیقت استطاعت که برای تحقق فعل ضروری است در گزارش علی بن اسباط از امام رضا علیه السلامآمده است.

سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلامعَنِ الِاسْتِطَاعَةِ فَقَالَ یَسْتَطِیعُ الْعَبْدُ بَعْدَ أَرْبَعِ خِصَالٍ أَنْ یَکُونَ مُخَلَّى السَّرْبِ صَحِیحَ الْجِسْمِ سَلِیمَ الْجَوَارِحِ- لَهُ سَبَبٌ‏ وَارِدٌ مِنَ اللّه‏.

بر پایه این توضیح، برخی اجزای استطاعت پیش از فعل موجوداند، مثل صحت، سلامت و نبود مانع که این مقدار برای تکلیف ضروری است، اما این همه استطاعت نیست، بلکه جزئی از استطاعت که تمام‌کننده استطاعت است حین الفعل محقق می‌شود و از این‌رو تا زمان فعل نمی‌توان ادعا کرد که استطاعتِ فعل یا ترک وجود دارد.

در میان متکلمان نخستین در کوفه، هشام بن حکم و اصحاب او نیز تبیینی از استطاعة مع الفعل ارائه می‌کردند. هشام با بیان این مطلب که استطاعت تمام آن چیزی است که برای تحقق

انجام نمی‌گیرد. هشام بن سالم نیز همچون ‌مؤمن الطاق و زراره، نظریه استطاعت را ‌پذیرفته، آن را پیش از فعل و به معنای تندرستی انسان می‌دانست^۱. او خود از امام صادق علیه السلامنقل می‌کرد که فرمود:

۰.خدا بندگان را به زحمت فعلى تکلیف نکرده و ایشان را از چیزى نهى ننموده، مگر این که استطاعت را براى ایشان قرار داده است. سپس ایشان را امر و نهى کرده است؛ پس بنده فراگیرنده و واگذارنده نیست، مگر به استطاعت پیشین که پیش از امر و نهى و پیش از فراگرفتن و واگذاشتن و پیش از گرفتن و گستردن است.^۲

بر پایه نقل دیگری که هشام بن سالم از امام صادق علیه السلامگزارش کرده است، هیچ فعلی از انسان سر نمی‌زند مگر به استطاعتی که پیش از فعل بدو عطا شده است.^۳

اما در میان روایات اهل‌بیت علیهم السلامچند روایت در ظاهر موافق با نظریه دیگری هستند که اعطای استطاعت را هم‌زمان با فعل می‌داند. بنابر نظریه استطاعت مع الفعل، استطاعت پیش از زمان فعل، وجود ندارد و تنها زمان وقوع فعل است که فاعل واجد استطاعت می‌شود.

در این میان، دو روایت که از امام صادق علیه السلام گزارش شده است، به غیر از راوی نخست از سند معتبری برخوردار است و مورد قبول مشایخ بزرگ حدیث قرار گرفته است. هر دو روایت را کلینی از علی بن ابراهیم و محمد بن یحیی العطار و آنها از احمد بن محمد بن عیسی اشعری از علی بن حکم نقل کرده‌اند. البته، علی بن حکم یک روایت را از مردی بصری با هویتی نامعلوم و دیگری را از فردی به نام صالح نیلی دریافت کرده است. فارغ از سند حدیث، محتوای این دو گزارش به صراحت، استطاعت را همراه با فعل می‌داند. در گزارش نخست، مرد بصری از امام صادق علیه السلامدرباره استطاعت می‌پرسد و امام در پاسخ، نخست فرد را با دو پرسش از وضعیت استطاعت پیش از تکوّن شیء و پس از پدید آمدن آن روبه‌رو می‌کند و سپس می‌فرماید:

۰.إِنَّ اللّه خَلَقَ خَلْقاً فَجَعَلَ فِیهِمْ آلَةَ الِاسْتِطَاعَةِ ثُمَّ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِمْ فَهُمْ مُسْتَطِیعُونَ لِلْفِعْلِ وَقْتَ الْفِعْلِ مَعَ الْفِعْلِ إِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ الْفِعْلَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوهُ فِی مُلْکِهِ لَمْ یَکُونُوا مُسْتَطِیعِینَ أَنْ یَفْعَلُوا فِعْلًا لَمْ یَفْعَلُوهُ لِأَنَّ اللّه عَزَّ وَجَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُضَادَّهُ فِی مُلْکِهِ أَحَدٌ.

در گزارش دوم صالح نیلی از امام صادق علیه السلاممی‌پرسد: آیا بندگان چیزی از استطاعت دارند؟ و امام