فاعلیت انسان در مدرسه کلامی کوفه

سیدحسن طالقانی^۱

مقدمه

بی‌تردید انسان در طول حیات خود منشأ پیدایش افعال گوناگونی است و «فاعلیت» یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انسان به‌شمار می‌رود، اما محدودیت‌هایی نیز فاعلیت انسان و آزادی اراده او را به چالش می‌کشد. وجود عوامل طبیعی و غیر طبیعی که مانع انسان در اِعمال اراده اوست، تأکیدی بر این واقعیت است که دست‌کم در پاره‌ای از امور، یک وضعیت پیش روی انسان است و همان وضعیت برای او ضرورت دارد. این حقیقت در تحلیل‌های مختلف و مبتنی بر مبادی فکری گوناگون، نظریه‌هایی را پدید آورده است و جریان‌های جبرگرا با تعمیم این واقعیت به همه افعال انسان، فاعلیت حقیقی و مبتنی بر اراده آزاد را انکار کرده‌اند.

در سنت و اندیشه اسلامی نیز برداشت‌های متفاوت از منابع دینی، شواهدی برای دیدگاه‌های مختلف و گاه متعارض به‌دست داده و به طرح دیدگاه‌های مختلفی درباره فاعلیت انسان انجامیده است.

آیات فراوانی در قرآن کریم به فراگیر بودن اراده و مشیت خداوند اشاره دارد، همچنین مسئله تقدیر، قضاء و امر الهی که در ظاهر با اراده خداوند گره خورده است در کنار پیشینه فکری اعراب جاهلی (که به حاکمیت تقدیر باور داشتند) زمینه جبرگرایی و انگاره ناسازگاری با اراده انسان را پدید آورد. از سوی دیگر در قرآن کریم در کنار این دسته از آیات، بسیاری از آیات به مسئولیت و

ارشد گرایش فلسفه)، قم: دانشگاه باقر العلوم علیه السلام‌‌، بی‌تا.

۴۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق، چاپ دوم.

۴۸. مروارید، میرزا حسینعلی، مبدا و معاد در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ترجمهٔ ابوالقاسم تجری گلستانی، قم: انتشارات دارالعلم،‌ ۱۳۸۳ش.

۴۹. مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.

۵۰. مفید، المسائل السرویه، قم: الموتمر العالمی للشیخ المفید‌‌، ۱۴۱۳ق.

۵۱. مقدسی معتزلی، آفرینش و تاریخ، ترجمهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی تهران: آگه، ۱۳۷۴ش.

۵۲. مقدسی معتزلی، البدء والتاریخ، بور سعید: مکتبه الثقافه الدینیه. بی‌تا.

۵۳. مکدرموت، مارتین، اندیشه‌‌های کلامی شیخ مفید، ترجمهٔ احمد آرام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.

۵۴. مورفی، ننسی، «آیا مسیحیان به نفس نیاز دارند؟ رویكردهای مبتنی بر الهیات و كتاب مقدس درباره طبیعت انسان»، ترجمهٔ ذوالفقار ناصری، در‌‌: مسیحیت و مسئله ذهن و بدن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.

۵۵. میرزایی، عباس، «رویکرد متکلمان امامیه در بغداد به معتزلیان شیعه شده (با تأکید بر ‌‌سید مرتضی، ابن راوندی و ابوعیسی وراق)»، تحقیقات کلامی، قم: انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه، ش۲‌‌، ۱۳۹۲ش.

۵۶. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: جامعه مدرسین‌‌، ۱۴۰۷ق.

۵۷. یوسفی، محمد تقی، رابطه نفس و بدن از دیدگاه ملاصدرا و کتاب و سنت (رساله دکتری گرایش حکمت متعالیه)، قم: موسسه امام خمینی قم‌‌، (شماره ۱۹۱۲پ از کتابخانه علوم حدیث، بخش پایان‌نامه‌ها)‌، ۱۳۹۰ش.

۵۸. فان. اس. جوزف، ترجمه‌‌ای فارسی چاپ نشده از‌‌:

Van Ess, Josef, Theologie Und Gesellschaft Im ۲. Und ۳. Jahrhundert Hidschra, Berline. New York; Walter De Gruyter, ۱۹۹۱, v۱.

۵۹. Clayton, Philip, Mind and Emergence- From Quantum to sciousness, New York, Oxford University Press. ۲۰۰۴.

۶۰. Dhanani, Alnoor ,Physical theory of Kalam, Atoms, space, and Void in Basrian cosmology, Brill, Leiden, new York, ۱۹۹۴.

۶۱. Haskker, P. S. M "on Wittgenstein on cognitive Sciences", Philosophy, vd., ۲۰۰۰.

۶۲. Lakoff, George- Johnson, Mark, The Philosophy in the Flesh, The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, New York, US, ۱۹۹۹.

۶۳. W. E. M, Soul, The Cambridge dictionary of Philosophy, sed edition, UK, Cambridge University Press, ۱۹۹۹.